Onzekerheid in de snelst krimpende stad van Europa

Litouwen heeft twee gezichten. Vilnius toont een land dat na twee diepe economische crisissen rechtkrabbelt. Een aandachtige toerist kan er de groene loten van het herstel zien: de glanzende naamplaatjes van nieuwe ondernemingen in het historische centrum en de industriële bedrijvigheid in de voorsteden.

Iets ten noorden van Vilnius begint het andere Litouwen. Daar ligt Aukstaitija, het ‘Hoogland.’ Het is een streek met prachtige natuur: bossen, meren en overgroeide kasteelheuvels uit de ijzertijd.

Het is ook het epicentrum van de massale emigratieschok die de Baltische Staten sinds 2008 treft, samen met de Letse regio Latgale nog verder naar het noorden. Het is de uiterste oostgrens van de Eurozone, een gebied dat door de leegloop in hoog tempo verandert in de kruising van een bejaardentehuis met een natuurreservaat.

Amateurtheater over angst

De stad Visaginas ligt in Aukstaitija, aan de Witrussische grens. De afgelopen 26 jaar, sinds de onafhankelijkheid heeft ze bijna de helft van haar 30.000 inwoners aan emigratie verloren. Sinds mei speelt het nationaal theater in Vilnius een stuk ‘Groene Weide’ over ‘de jongste stad van Litouwen.’ De acteurs zijn amateurs, bewoners die hun ervaring met de rest van Litouwen willen delen. Met succes. Het stuk trekt nog steeds volle zalen.

De theatermakers zijn er in geslaagd de angsten van het hele land over de emigratie en de blijvende groeipijnen van de post-communistische transitie te verwoorden.

De theatermakers zijn er dan ook in geslaagd de angsten van het hele land over de emigratie en de blijvende groeipijnen van de post-communistische transitie te verwoorden.

Aleksandr Jermolajev, Violeta Janavičienė en Vladimir Medvedev doen hun verhaal. Mijn tolk Aleksandra Pletniova blijkt ook te acteren, en ontpopt zich snel tot een gepassioneerde, onvervangbare bron. Zij zijn mijn gids door de snelst krimpende stad van Europa.

Visaginas lijkt aan de oppervlakte op een doorsnee stad uit Aukstaitija. De appartementsblokken van negen verdiepingen concurreren er met de sparren voor het licht. Het meer is de enige open plek. Je kan hier ’s morgens ontwaken en vanop je balkon oog in oog staan met een specht, hoog in een boom aan het werk. Maar het mist een historisch centrum, want de eerste steen werd pas gelegd in 1975.

Arbeidsmigratie in het sovjettijdperk

De meerderheid van de stadsbevolking is Russischtalig, ook dat is een unicum. De reden is dat de stad, net als het bekendere Pripyat’ in de Oekraïne, de werknemers van een kerncentrale en hun families moest herbergen. Die werden van over heel de USSR naar Visaginas gebracht.

Mijn Russischtalige contacten stammen af van die immigranten. Aleksandr Jermolajevs vader was elektronicaspecialist en kwam in 1982 van Kazan aan de Volga. Vladimirs grootvader was vanaf het prille begin werfopzichter. Zijn vader kwam achteraf vanuit de gesloten stad Krasnoyarsk-45 in Siberië.

Aleksandra Pletniova’s vader is nog steeds projectleider op de centrale en kwam in 1983 vanuit Perm in de Oeral. ‘Je werd toen na je studies geplaatst. Weigeren kon in theorie, maar daar hingen consequenties aan vast. Stel je voor dat hij naar Chernobyl moest. Hoe waren de zaken dan uitgedraaid?’ Violeta, Litouwstalig, is met haar familie pas later gekomen, in 1994. ‘Ik vond geen werk in Vilnius, dus leek het een goed idee om hier een baan aan te nemen.’

Leven zonder kerncentrale

Wanneer je in de stad rondwandelt, treft de ‘Brave New World’ sfeer uit de begindagen je nog steeds. De straatnamen zijn verlitouwst, maar de vertalingen liegen er niet om: ‘laan van de vrede’, de straten van de ‘kosmos, vriendschap en de jeugd.’ Het evoceert de romantische pioniersgeest die de oudere inwoners nog steeds graag oprakelen. De term pioniers, pervistroiteli, dragen ze als een geuzennaam.

Dat tijdperk lijkt echter definitief voorbij. De kerncentrale -van hetzelfde type als die van Chernobyl- wordt ontmanteld. Dat was een van de voorwaarden voor toetreding tot de EU in 2004. Een vervanger was gepland, maar in 2012 sprak een referendum zich ertegen uit en werd het project afgeblazen. De ontmanteling is een miljardenproject gefinancierd door de EU dat nog tot 2029 aan een beperkte groep werk moet bieden.

‘Mijn job zou veilig moeten zijn tot op het einde van de ontmanteling, maar ik hoor dat de laatste schijf van de financiering niet rond is, dus niets is zeker’

Als economische motor van de stad heeft de centrale afgedaan. Wie door de gangen van het complex loopt, kruist nog af en toe een controlepost met veiligheidsagent. Een klerk noteert nog nauwgezet de straling op de dosismeters. In de laatst overgebleven controlekamer zitten nog twee ingenieurs. Er valt dan ook weinig te controleren. De display geeft een voorspelbaar vermogen van zero megawatt aan.

Het overgebleven werk is precair. Aleksandr Yermolaevs werk is nauw betrokken bij de ontmanteling. ‘Ik onderzoek het afval en spoor radioactieve isotopen op. Zo kunnen we oordelen wat ermee moet gebeuren. Mijn job zou veilig moeten zijn tot op het einde van de ontmanteling, maar ik hoor dat de laatste schijf van de financiering niet rond is, dus niets is zeker.’ Ook de anderen voelen de onzekerheid.

‘Ons bedrijf levert apparatuur aan de centrale hier en aan de werken in Chernobyl. We verzorgen de installatie, het onderhoud, alles, maar het is een kleine markt. Er is altijd een kans dat er iets gebeurt en je moet nadenken over emigratie. In het Russisch spreken we over een zwaard dat boven je nek hangt. Ik leef van dag tot dag’, zegt Aleksandra Pletniova.

‘Mijn werk loopt normaal gezien zo tot de ontmanteling afgelopen is, maar er zijn geen garanties. De onzekerheid is het ergste, omdat je niet kan plannen. Mensen leven in het moment. Toen ik hier aankwam dacht ik dat ik zou blijven tot het einde, met mijn kinderen. Maar dat is anders gelopen’, vertelt Violeta Janavičienė.

Taxi’s, een naaifabriek en een Hindoetempel

Voor nieuwe perspectieven is tewerkstelling broodnodig. Je vraagt je af waar die vandaan moet komen. Er is een meubelfabriek -niet onlogisch is een bosrijke streek, een paar supermarkten, hier en daar een hotel. Taxi’s blijken een booming business.

Elke chauffeur blijkt buitenlandse ervaring te hebben als bewaker aan het Gardameer, privéchauffeur van een familie in Cambridge, portier van een Amsterdams hotel. De laatste heeft een wagen meegebracht, zo leer ik uit het Nederlands op zijn dashboard. Ik heb niet de indruk dat zijn bedrijf een grote vetpot is.

Ondanks de leegloop is Visaginas nog steeds een smeltkroes van de volkeren uit de vroegere USSR. Sinds enkele jaren is ze nog een etnie rijker. Regelmatig zie je groepjes gesluierde Sri-Lankese vrouwen rondwandelen, in het winkelcentrum, op straat en rond een klein boeddhistisch centrum.

Ze werken voor een internationaal kledingbedrijf, waar ze stukwerk afleveren voor de Europese markt. Het is een van de wrange grappen van de globalisering: in dit stadje vol ingenieurs, fysici en chemici is snit-en-naad de nieuwe industrie en wordt laaggeschoolde arbeid ingevoerd.

Europa geeft en neemt

Het geeft te denken. Had een Europees industrieel beleid andere resultaten kunnen boeken? Niet dat de Europese Unie niet aanwezig is. Wel integendeel. Overal zie je de plakkaten met de blauw-gele vlag die een project in de kijker zetten: nieuwe voetpaden, een sportveld, een promenade aan het meer, renovatie van de afkalvende appartementsblokken. Het zijn investeringen in basisinfrastructuur die ongetwijfeld hun nut hebben.

‘De sluiting van de laatste reactor was in 2009 tijdens oudjaar, klokslag middernacht. Dat was surrealistisch. Maar na een tijd was er weer hoop. Het strand werd vernieuwd, er kwamen nieuwe speeltuinen. Plots zag je families met kinderen opduiken. Je vroeg je af waar die zich al die tijd verstopt hadden.

‘Europa heeft ons veel gegeven, dank u daarvoor. En neen, dat zeg ik zonder ironie of sarcasme. Het probleem is dat we er geen controle over hebben’

Nu zijn ze begonnen de appartementsblokken te vernieuwen aan de andere kant van de stad. Mijn ouders wonen op de hoek van hun blok, met een scheur in de muur. Je weet dat ze vroeg of laat tot daar zullen geraken, maar over je huis wil je toch zelf beslissen’, vindt Aleksandra Pletniova.

‘We vragen geen hulp, we hebben geen hulp nodig. Europa heeft ons veel gegeven, dank u daarvoor. En neen, dat zeg ik zonder ironie of sarcasme. Het probleem is dat we er geen controle over hebben’, stelt Violeta Janavičienė.

‘Er is Europees geld, maar er is veel concurrentie tussen de Litouwse gemeenten om dat binnen te halen. En we hebben daar een nadeel: de reactor en de afvalopslag. Het klinkt weinig aantrekkelijk. Deze regio zet in op toerisme, maar wat moeten wij zeggen: kom dat zien, onze kerncentrale? We moeten echt out of the box’, verlkaart Aleksandr Jermolajev.

‘Al die tijd hoor je dat we goedkoop zijn en we investeringen zullen aantrekken. Ik betwijfel het, we zullen nooit goedkoper zijn dan India en China. Ik weet als chemicus goed waar ik in Litouwen terecht kan: enkele private bedrijven hier en daar en dan is er de overheid, het ministerie van milieu. Dat is het.’

Kijk naar het werk in het naaibedrijf. Die Sri-Lankese vrouwen worden per stuk betaald, onder supervisie van een voorman. Na een tijd krijg je die taak wel onder de knie en verdien je iets meer dan het minimumloon [400 euro bruto, nvdj]. Zij zijn die omstandigheden gewend, en gaan er zelfs op vooruit tegenover hun thuisland, maar voor ons is zulk werk niet alleen op financieel vlak een achteruitgang.’

Noodgedwongen kosmopolieten

Net als in andere provinciesteden in Litouwen nemen velen hun eigen lot in handen door weg te trekken. De centrale werd stilgelegd net toen heel Litouwen door een diepe crisis ging. Centra als Vilnius en Kaunas kwamen dus niet in aanmerking. Rusland soms, maar toch vooral Europa en de Verenigde Staten, zelfs het Midden-Oosten.

‘Misschien moet ik ook gaan, maar dat zal uit noodzaak zijn, niet uit vrije keuze. Mijn broer is wel even naar Engeland gegaan en dat was geen succes. Ik heb er na mijn studies aan gedacht in Kaunas te blijven, of naar Vilnius te gaan. Maar dan betaal je je blauw aan huur, en een mens wil leven in plaats van overleven, niet?

Van de 130 studenten uit mijn jaar, de klas van 2006, bleven er maar 30 in Litouwen. Zelfs wanneer ze kwalificaties hebben, doen ze handenarbeid in het buitenland omdat het beter verdient dan hier. We hadden een goede oncologe in ons hospitaal, maar zij is na een behandeling voor ziekte in Duitsland gebleven, goed wetende dat ze in het ziekenhuis daar laag in de hiërarchie zou beginnen’, bedenkt Aleksandra Pletniova.

‘Mensen beginnen pas te denken aan emigratie wanneer ze de eindjes niet meer aan elkaar kunnen knopen. Pas wanneer ze geen werk vinden dat met hun capaciteiten overeenkomt, trekken ze weg. Veel van mijn vrienden zijn na school, op hun 18de of 19de, naar Belfast in Noord-Ierland vertrokken.

‘Ikzelf zal pas gaan wanneer het leven me ertoe dwingt. Ik houd van mijn job en van mijn thuis. En wat moet ik doen in Duitsland? Het werk zal van lager niveau zijn’

Sommigen werken er, anderen studeren nog. Ik ga niet mee, dit is mijn thuis. Ik houd van de natuur en de zuivere lucht hier. Maar uit Visaginas komt niets goed meer. Waarschijnlijk houdt het gewoon op te bestaan en wordt het een groen weide, zoals Pripyat’.

Ik zie me in de regio blijven, misschien in Vilnius of Kaunas. Niet naar Rusland, ik heb er geen banden meer. Mijn ouders legden de 5000 kilometer vanuit Siberië af met hun Zhiguli, verbaast dat het ding het uithield. Ikzelf ga de trek terug niet maken. In mei meld ik me als vrijwilliger aan bij het Litouwse leger,’ aldus Vladimir Medvedev.

‘Mijn kinderen wonen nu in Hamburg. Ze zijn twee jaar geleden mijn zus gevolgd, die in 2002 is vertrokken. Mijn zoon studeert, mijn dochter is momenteel werkloos, maar heeft gewerkt als artiest. Hier vond ze geen werk, dus emigreerde ze.

Mijn dochter is niet van plan terug te komen. De arbeidsmarkt in Duitsland is groter, er zijn gewoon meer mogelijkheden. Of ik dat erg vind? Ik kan niet plannen voor mijn kinderen, ik ben blij voor ze en voor hun kosmopolitisch leven. Toen zij na mijn zus naar Hamburg gingen, was dat welhard. Ik zie ze twee, drie keer per jaar.

Ikzelf zal pas gaan wanneer het leven me ertoe dwingt. Ik houd van mijn job en van mijn thuis. En wat moet ik doen in Duitsland? Het werk zal van lager niveau zijn dan je gewend bent. Is emigratie kosmopolitisme? Het gaat om het loon en om als mens behandeld te worden. Heb je de prijzen hier gezien? Ik kan vergelijken met Duitsland en veel spullen kosten evenveel, zo niet zijn ze van mindere kwaliteit. Alleen diensten zijn goedkoper.

Je betaalt een hoge prijs voor je gehechtheid aan je thuis. Ofwel blijf je hier en leef je in armoede, ofwel spuw je op patriottisme en ga je naar het buitenland voor een beter leven’, vindt Violeta Janavičienė.

‘Ik keek laatst op Facebook om te zien hoe mijn klasgenoten het deden. Twee wonen hier, sommigen in Kaunas en Vilnius. De rest in München, Moskou, Dubai, Melbourne, Toronto… overal behalve in Litouwen. Ze hebben er hun ervaring opgedaan, een mooie job gevonden en een gezin gesticht. Sommigen beoefenen echt creatieve beroepen als IT-specialist of jobcoach. Allemaal talent dat niet voor Litouwen wordt gebruikt’, betreurt Aleksandr Jermolajev.

Feest in de spookstad

De achterblijvers moeten leven met een stad wiens ziel veranderd is. Ze vechten tegen vereenzaming, vervreemding bijna. Veel van de appartementen blijven bij gebrek aan koper leegstaan of doen dienst als vakantiewoning voor de emigranten. Aan veel oude metalen postbussen in de traphallen ontbreekt een naamplaatje.

Gemeenteraadslid Dmitrij Ikonnikov beschrijft hoe de psychologie van de mensen is veranderd. De opeenvolging economische schokken doet mensen in zichzelf keren. ‘Als ieder plots zijn eigen problemen heeft, dan kan je die van een ander er niet meer bijnemen. En vergeet niet dat mensen hier vroeger allemaal relatief welvarend waren. Plots verdrinken sommigen terwijl anderen blijven zwemmen.’ Het is niet bevorderlijk voor het gemeenschapsgevoel.

‘Voor de revolutie waren Litouwers actief, koppig en moedig. We waren verenigd in de strijd, in de onafhankelijkheid waar we allemaal achter konden staan. Nu is er vooral gelatenheid’

‘Wat de mensen hier missen, is spontaniteit. Je moest vroeger geen mensen uitnodigen op je verjaardag of je huwelijk, ze kwamen zelf en brachten ongevraagd geschenken en voedsel mee. Nu niet meer.

Tijdens het huwelijk van Dima Marčenko, mede-acteur in ‘Groene Weide,’ hielden de gasten een parade op stelten door de stad. Mensen kwamen naar buiten en deden mee. Dat was een beetje wat we hier vroeger hadden, voordat de centrale werd gesloten. Iets gemeenschappelijks en gedeeld’, vertelt Medvedev.

‘Mijn moeder was 13 toen ze in 1948 gedeporteerd werd naar Siberië. Geforceerde migratie was dat. Ze had een uur om haar spullen in te pakken. Anderen in de familie hadden op tijd een tip gekregen en waren ondergedoken. Ze heeft daar veel afgezien. Ze was dolgelukkig met de onafhankelijkheid. Soms denk ik: goed dat ze nu niet hoeft te zien wat ervan gekomen is.

Ik was erbij, op de verdediging van de Seimas (het parlement), tijdens de revolutie van 1991. Ik zie de loop van die tank onze auto nog volgen. We waren jong en vonden dat best wel spannend.

Voor de revolutie waren Litouwers actief, koppig en moedig in het streven naar onafhankelijkheid. We waren verenigd in de strijd, in de onafhankelijkheid waar we allemaal achter konden staan. Nu is er vooral gelatenheid. Nu de centrale gesloten is, sluiten mensen zich in zichzelf op. Waarvoor moet je nog samen komen?

Misschien is vrijheid voor ons moeilijker dan voor jullie omdat het Westen al langer vrij is. Maar tijd is iets dat we niet hebben. Hoelang moet het nog duren?’, aldus Janavičienė.

‘De naam Visaginas verwijst naar bescherming. Volgens een lokale historicus zaten er vroeger slangen in ons meer, en was het toen ieder voor zich. Ik vind dat we ons moeten beschermen tegen die historicus. Ik ben meer gewonnen voor de tweede interpretatie: we zorgen voor iedereen’, stelt Jermolajev.

Zet je eroverheen

Dat lijkt gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het vertrouwen in de nationale politiek, met zijn compromissen en onverwachte wendingen, is in Visaginas niet hoog. Het stadsbestuur vermag weinig. Momenteel is Visaginas in de running om een afdeling van een Britse producent ziekenhuisapparaten te ontvangen. De lokale overheid kan terreinen klaarmaken en iets aan beroepsonderwijs doen. Daar stopt het. Een maatschappelijk middenveld dat in staat is eisen te articuleren ontbreekt. De kerken zijn apolitiek, er zijn enkele kleine vakbonden. Politiek blijft voor velen beperkt tot een proteststem.

Een levendige culturele scene vangt de leemte op. Aleksandra Pletniova vertelt me tijdens een nachtelijke wandeling na een interview dat haar toneelgroep een keer Gogols satire ‘de Revisor’ bracht. ‘Het geeft een goed beeld van onze houding tegenover de overheid. We houden het wel humoristisch, ons leven is zo al shitty genoeg.’ Amateurtheater als zelfexpressie, dat is ook de drijfveer van de acteurs van ‘Groene Weide.’

‘Ons leven is moeilijk. Wat ons toneelstuk toont, is dat je niet op jezelf kan blijven kniezen. Iemand die zijn problemen opkropt, wordt erdoor klein gehouden. Zet je erover heen en doe er iets mee’

‘Ik kwam pas in een later stadium bij de groep. Een kennis nam me mee en ik begon commentaar te geven. Van het één kwam het ander. Acteren is een mooie ervaring: ik zag het als een verrijking. Het was boeiend om te zien hoe gemakkelijk mensen in dat wereldje hun gevoelens uiten.

Met ons stuk wilde ik laten zien dat het einde van het nucleair tijdperk niet het einde van de wereld is. Nieuwe technologieën komen op en er zullen nieuwe bronnen van energie gevonden worden. Maar de ontwikkeling van onze gemeenschap hangt af van onszelf, en als we daarbij hulp nodig hebben dan moeten we dat krijgen’, vertelt Jermolajev

‘Ik participeer omdat acteren altijd al een droom van me was, als kind al. Of het een therapeutische ervaring was? Ja, je denkt hier beter niet te veel na over alledaagse dingen. Ons leven is moeilijk. Wat ons toneelstuk toont, is dat je niet op jezelf kan blijven kniezen. Iemand die zijn problemen opkropt, wordt erdoor klein gehouden. Zet je erover heen en doe er iets mee’, vindt Janavičienė.

‘Ik ben maar toevallig in de productie van het stuk gerold, via een vriend die freelancekunstenaar is. Ik vond hun boodschap aantrekkelijk: de pijn iets te moeten afbreken dat je zelf hebt opgebouwd. Therapeutisch? We laten nog steeds tranen wanneer we onze laatste strofes brengen’, lacht Medvedev

Met dank aan Rimantas Ribačiauskas, auteur van ‘Groene Weide’ voor zijn hulp bij de beginfase van dit project. Het toneelstuk loopt nog tot april in het nationaal dramatheater in Vilnius. Ondertiteling in het Engels is voorzien.