Analyse

Angela Merkel, twaalf jaar aan het roer van Europa

Michèle de Waard

23 september 2017

Sie hat es geschafft. Angela Merkel heeft iets voor elkaar gekregen dat niemand voor mogelijk had gehouden. Ze begon in de politiek als Helmut Kohls ‘Mädchen’ uit het oosten. Sinds zij kanselier van Duitsland is, is ze uitgegroeid tot de stille leider van Europa, zelfs tot het geweten van de westerse wereld.

Angela Merkel

Twaalf jaar is zij aan de macht. Tijdens haar kanselierschap kreeg Merkel te maken met een reeks grote crises: de internationale kredietcrisis, de eurocrisis en de redding van Griekenland, de agressie van Rusland op de Krim en in het oosten van Oekraïne en de buitengewone toestroom van vluchtelingen naar Europa, die aan de oorlog in Syrië en aan de armoede wilden ontsnappen.

Met elke crisis groeide Merkel, de brandweercommandant van Europa. De economische schade van de kredietimplosie wist ze beperkt te houden door een ingenieus pakket van macro-economische maatregelen, dat ze met een team van bankiers, ondernemers en economische experts ontwikkelde.

De juiste koers

Na een forse krimp kwam Duitsland binnen een jaar weer uit het dal. Sindsdien genereert het land gestage groei en telkens meer banen. In de eurocrisis duurde het even voordat Merkel bereid was het zware geschut in te zetten om de financiële markten tot bedaren te brengen. Met de eis dat zwakke eurolanden sociaal en economisch moesten hervormen om weer concurrerend te worden, hebben Merkel en haar regering uiteindelĳk de juiste koers gekozen.

Na jaren van ontberingen zijn de meeste landen er bovenop gekomen. De eurozone is bijeen gebleven. Een opvallend resultaat, gezien de grote druk van populistische partij en in binnen- en buitenland, die tijdens de eurocrisis met veel aplomb aanstuurden op ontbinding van de muntunie.

“Angela Merkel, politieke biografie”, een boek van Michèle de Waard

Nog zo’n plus: terwijl Merkel niets liever wil dan een goed nabuurschap met Rusland haalde ze de Europese partners en Amerika over om na de annexatie van de Krim sancties tegen Moskou af te kondigen.

En bij het vluchtelingenvraagstuk heeft zij in weerwil van hevige politieke debatten in eigen land steeds vastgehouden aan haar open-deurpolitiek. Nog altijd weigert zij een bovengrens vast te stellen voor het aantal vluchtelingen dat Duitsland jaarlijks opneemt.

Als een van de weinige politici in Europa blijft ze bovendien pleiten voor een gemeenschappelijk Europees asielbeleid. Het vluchtelingenvraagstuk is te groot voor nationale oplossingen, is haar parool.

Met haar innerlijke kracht en doorzettingsvermogen is Merkel er tijdens haar regeerperiode in geslaagd ernstige tegenslagen te overwinnen. Neem het scherpe verzet van de Beierse zusterpartij tegen haar liberale vluchtelingenpolitiek.

De diepe woede in Griekenland over het ‘bezuinigingsdictaat’ van Berlijn, die in Athene beschamende posters opleverde van Merkel en haar minister van Financiën in nazitenue met Hitlersnor. Of het vertrek van de Britten uit de Europese Unie. Nee, de Europese eenwording had ze zich anders voorgesteld.

En dan was er die ene novembernacht in 2016 toen de winnaar van de Amerikaanse presidentsverkiezingen werd bekendgemaakt. Voor Merkel, een overtuigde vriendin van Amerika, zou een bezoek aan het Witte Huis nooit meer hetzelfde zijn.

Gemeenschappelijk huis zonder fundament

In de afgelopen twaalf jaar is Angela Merkel niet bezweken voor de verleidingen van de macht. Sterker, met haar bescheiden maar zelfbewuste optreden is zij erin geslaagd Duitsland tot een stabiel anker voor Europa te maken. Dominant, maar niet bedreigend. De vrees is verdampt die Lubbers, Thatcher, Mitterrand en Andreotti in 1989, vlak na de val van de Berlijnse Muur, verwoordden.

Zelden worden de Europese verhoudingen nog bepaald door blinde angst. Merkel is betrouwbaar en vasthoudend bij de realisering van haar doelen.

‘Merkel is een politieke marathonloper, ze heeft een lange adem’

Ze volgde de Europese voetstappen van Helmut Kohl, haar politieke peetvader, in het ‘Gemeenschappelĳke Europese Huis’ zoals Michail Gorbatsjov, de voormalige Sovjet-leider, het had genoemd.

Samen met zijn Franse vriend Mitterrand had Kohl het pad geëfffend voor de economische en monetaire unie. Behalve een grote markt kreeg Europa ook een munt.

Toen Merkel het Europese huis betrad, zakte ze echter weg in de modder. Het fundament ontbrak. Sindsdien is ze bezig met herstelwerkzaamheden. Een lange weg, weet Kohls pupil. Merkel is een politieke marathonloper. Ze heeft een lange adem. Politiek is een taai beroep dat tegelijkertijd met gedrevenheid en subtiel inschattingsvermogen moet worden uitgeoefend, zei de socioloog Max Weber al.

Merkel kent het handwerk. Ze beseft dat het mogelijke niet wordt bereikt als er niet ook naar het onmogelĳ ke wordt gestreefd. Europa verenigen en moderniseren -daar streeft Angela Merkel naar.

Bouwwerf of slagveld?

Alleen een krachtig Europa kan in de toekomst zijn welvaart behouden in een wereld met steeds meer nieuwe, sterke spelers. Negentig procent van de globale economische groei vindt al buiten Europa plaats terwijl de Duitse bevolking afneemt en ook de omvang van de gehele Europese bevolking vanaf 2025 krimpt.

Wil Europa zijn levensmodel, zijn sociale model, behouden, dan is vernieuwing nodig en creativiteit. Merkel zegt het regelmatig. ‘Europa is een bouwplaats’, stelde zĳ in 2012. Vijf jaar later is die bouwplaats alleen maar groter geworden. Als Merkel vanuit haar imposante bondskanselarĳ naar buiten kijkt, doemen aan elke horizon problemen op.

‘Hoewel de aanpak van de eurocrisis en het vluchtelingenprobleem tot ernstige verdeeldheid in Europa leidden, slaagde Merkel erin het continent bijeen te houden’

In het oosten erodeert de democratie. Polen en Hongarije ondermijnen de rechtsstaat en de vrije meningsuiting. Met andere woorden: de Europese waarden, waar Merkel aan verknocht is.

Verder oostwaarts huist een onvoorspelbare leider in het Kremlin, die zich aan de naoorlogse grenzen en een vredesakkoord met Oekraïne weinig gelegen laat liggen.

In het zuiden likken landen hun wonden van de eurocrisis. In het noordelijke westen zijn de Britten de weg kwijt nadat ze de positie van hun premier Theresa May bĳ de laatste verkiezingen hebben verzwakt. Harde Brexit, softe Brexit, no Brexit: wat willen de Britten? En in het westen zaagt de president van ‘America First’ aan de fundamenten van de Atlantische alliantie.

Met zijn giftige tweets zaait hĳ voortdurend onzekerheid over de buitenlands politieke koers van ’s werelds enige grootmacht. Het kan niet vaak genoeg worden herhaald: hoewel de aanpak van de eurocrisis en het vluchtelingenprobleem tot ernstige verdeeldheid in Europa leidden, slaagde Merkel erin het continent bijeen te houden. Want na de Brexit volgden vooralsnog geen andere spĳ toptanten.

Rol van Kohl

Niet Brussel is de politieke hoofdstad van Europa, maar Berlijn. Dat bleek tijdens het dieptepunt van de crisis in de eurozone. De premiers van Spanje, van Italië, Ierland of Nederland, stuk voort stuk vliegen ze rechtstreeks naar Berlijn om zaken te doen.

‘Zonder Helmut Kohl was alles wat ze in de laatste 27 jaar heeft meegemaakt ondenkbaar geweest’

Merkel is ervan overtuigd dat het herenigde Duitsland als grootste economie een speciale verantwoordelijkheid heeft voor de vereniging van Europa.

Ook wil ze met de Duitse inzet het vertrouwen bekrachtigen dat haar land van de bondgenoten bĳ de eenwording kreeg. Niemand belichaamt dit engagement voor de Europese samenwerking beter dan Angela Merkel, die als Oost-Duitse de hereniging als een groot geluk ervaart.

Zonder Helmut Kohl was alles wat ze in de laatste 27 jaar heeft meegemaakt ondenkbaar geweest, zei ze naar aanleiding van zijn dood op 16 juni 2017. Ze is bijzonder dankbaar dat er iemand als Kohl is geweest die bleef vasthouden aan de droom en het doel van de eenwording.

Met haar verrassend open verklaring maakte Merkel duidelijk dat haar diepe waardering voor Helmut Kohl altijd overeind is gebleven. Zelfs na hun verwijdering in de zwart-geldafffaire.

Márcio Cabral de Moura (CC BY-NC-ND 2.0)

Lokale oplossingen

Tijdens de eurocrisis trok Merkel de macht bewust verder naar de regeringsleiders toe. Aan studenten van het Europacollege in Brugge legde ze uit waarom. Europa moet niet meteen in de reflex schieten van ‘meer macht voor Brussel’, legde zĳ bĳ na puntsgewijs uit. Urgente problemen zijn niet altijd door een Europese commissaris op te lossen.

Waar mogelijk moeten moeilijkheden dicht bĳ de bevolking op lokaal niveau worden opgelost. Of op nationaal niveau. Brussel gaat slechts over problemen waar Europese landen alleen samen uit kunnen komen. Anders komt de politiek ver van de burgers af te staan.

‘Voor Merkel, de pragmaticus, is het vooral belangrijk welke weg tot het betere resultaat leidt’

Voor Merkel, de pragmaticus, is het vooral belangrijk welke weg tot het betere resultaat leidt. Dat is volgens haar nog altijd de route waarbij nationale staten het beleid op elkaar afstemmen en de touwtjes in handen houden. De sociale stelsels in de landen van de Europese Unie lopen eenvoudigweg te ver uiteen.

Natuurlijk kan de richting van ontwikkelingen worden afgesproken, bijvoorbeeld langer werken om het pensioen betaalbaar te houden, maar gemeenschappelijke Europese uitkeringen op sociaal gebied?

Dat brengt volgens Merkel de sociale vrede in gevaar. De continuïteit in haar denken en handelen is indrukwekkend. Al bij de uitbarsting van de eurocisis in 2010 was Merkel zich ervan bewust dat overal in Europa rechts-populistische partĳ en zich aangemoedigd zagen in hun kritiek op de euro en de Europese Unie.

Brexit, Frexit, Grexit -openlijk werd er geworven voor vertrek uit de Unie. Vooral de situatie in Nederland hield ze scherp in de gaten, waar een centrum-rechtse coalitie van VVD en CDA werd gedoogd door de extreem-rechtse populist Geert Wilders en zijn PVV. Wat in Nederland gebeurt, waait jaren later meestal naar Duitsland over, weet zĳ al te goed.

Stap-voor-stappolitiek

Merkels voorzichtige stap-voor-stappolitiek was niet altijd even handig. Begrijpelijk gezien de binnenlandse belangen. In Duitsland zelf ging het publieke debat immers niet over ophefffĳing van de muntunie -de rechts-populistische AfD bestond nog niet- maar om de vraag: hoe krijgen we de Grieken uit de euro?

Alleen met zwaar geschut kunnen politieke beslissers en centrale bankiers op tegen het kuddegedrag van handelaren en gewiekste speculanten

Tijdens de hele eurocrisis moest zij het evenwicht zien te bewaren tussen de belangen van de Duitsers die hun spaargeld in gevaar zagen komen, de belangen van de zwakke zuidelijke landen die hulp nodig hadden en het overleven van de euro.

De Grieken moesten voelen dat ze niet ongestraft wegkwamen met hun nonchalante financiële beleid. Maar de wetmatigheden van financiële markten, waar onwaarschijnlijke massa’s geld heen en weer worden geschoven, zijn onverbiddelijk en vereisen snel handelen.

Alleen met zwaar geschut kunnen politieke beslissers en centrale bankiers op tegen het kuddegedrag van handelaren en gewiekste speculanten. Dat weten de Amerikanen het beste, die vertrouwen op de onzichtbare hand van de markt, terwijl Europeanen liever op de banken leunen. Deze naïviteit over de macht van de financiële markten is de Europese Unie bijna noodlottig geworden.

Merkel en Juncker

Onervaren team

De onervarenheid van Merkel en haar team werkte remmend. Het leverde telkens een ‘too little, too late’ op -te laat werden te weinig maatregelen genomen. Royale financiële hulp, een omvangrijk financieel vangnet en onvoorwaardelijke politieke steun voor de euro direct bij de uitbarsting van de crisis hadden de markten er eerder van overtuigd dat speculeren op de desintegratie van de euro zinloos was.

‘Merkel is er niet in geslaagd een verregaande versterking van de economische en monetaire unie met bindende afspraken voor elkaar te krijgen’

Pas nadat de Europese Centrale Bank-president Mario Draghi twee jaar later, in 2012, had ingegrepen en de legendarische woorden ‘whatever it takes’ had uitgesproken, keerde de rust op de markten terug. Draghi zocht de grenzen van het ECB-mandaat op.

De Duitsers waren er misschien ongelukkig mee, net als de Nederlanders, maar het mocht. In geval van nood konden investeerders altijd rekenen op de centrale bank. De ECB gold als ‘lender of last resort.’ Dat is in landen als de VS, Engeland en Japan normaal. Waarom was dat in Europa niet goed geregeld?

Draghi nam zijn verantwoordelijkheid en kreeg de wind van voren in het Duitse publieke debat. Maar Europa’s politieke leiders moeten nog steeds waarmaken waartoe zij zich hebben verplicht. In dat opzicht is Merkel er niet in geslaagd een verregaande versterking van de economische en monetaire unie met bindende afspraken voor elkaar te krijgen.

Duits is Europa niet geworden.

Inmiddels staat Merkel met Emmanuel Macron in de startblokken om vaart te maken. Het is nog even wachten op de uitslag van de Duitse verkiezingen, maar de kleine Europese landen zitten op het vinkentouw, zoals Nederland dat weinig wil weten van meer centralisatie op Europees niveau.

‘Alleen door gezamenlijk Europees optreden was het gelukt te voorkomen dat de hele eurozone blijvende schade werd berokkend’

Toch zal ook Den Haag over zijn eigen schaduw heen moeten springen, net als Berlijn en Parijs, om de muntunie toekomstbestendig te maken. Dat is tijdens de eurocrisis noodzakelijk gebleken. Zei Sovjet-president Michail Gorbatsjov niet eens: ‘Wie te laat komt, wordt door het leven gestraft’?

Het zal Merkel niet weer gebeuren dat de excessen van de financiële markten het Europese project dreigen te vernietigen. ‘We hebben als Europese Unie in de afgrond gekeken’, zei ze in Brugge. Alleen door ‘gezamenlijk Europees optreden’ was het gelukt te voorkomen dat de hele eurozone blijvende schade werd berokkend. Een uitdrukkelijke hint naar de Europese Centrale Bank.

Slechts met onconventionele middelen lukte het de bankiers in Frankfurt de kastanjes uit het vuur te halen, omdat de Europese politieke leiders het onder elkaar niet eens konden worden over de toekomst van de monetaire unie.

Het siert Merkel en haar belangrijkste adviseur, minister van Financiën Wolfgang Schäuble, dat ze de politiek van Mario Draghi en zijn medebankiers publiekelijk steeds hebben gesteund. Al was het soms met tegenzin. Zowel Merkel als Schäuble respecteerde de onafhankelijke eigen koers van de bank, waar Kohl in Maastricht zo hard voor had gevochten.

Moeder courage

Gedurende haar kanselierschap heeft Angela Merkel zich vooral onderscheiden door haar moed. Eigenlijk is dat ironisch. Zo voorzichtig als ze te werk ging bij de Europese schuldencrisis, zoveel durf legde zij aan de dag zodra democratische kernwaarden in het geding waren.

‘Toen Pegida steeds luider en ruwer van zich liet horen, keerde de kanselier zich in haar nieuwjaarsspeech nadrukkelijk tegen de haatzaaiers achter de beweging’

Toen Pegida, Patriottische Europeanen tegen de Islamisering van het Avondland, in Dresden steeds luider en ruwer van zich liet horen, keerde de kanselier zich eind 2014 in haar nieuwjaarsspeech nadrukkelijk tegen de haatzaaiers achter de beweging.

Zĳ deden alsof ze ‘het volk’ waren, maar ze veroordeelden mensen louter op huidskleur en religie, aldus Merkel. Zĳ deed een dringend beroep op haar landgenoten zich niet bĳ de vĳ andige demonstraties tegen de islam aan te sluiten.

De komst van migranten noemde ze winst voor de samenleving. Toen in het nieuwe jaar 2015 het aantal vluchtelingen naar Duitsland verveelvoudigde, stak de kanselier opnieuw haar nek uit.

Haar ‘welkomstpolitiek’ in die historische septembernacht om duizenden Syrische vluchtelingen zonder procedure het land in te laten, stuitte behalve op steun ook op hard verzet. Toen Tomas de Maizière, haar minister van Binnenlandse Zaken en een vertrouweling, had laten weten dat de zaak ‘wat uit de hand was gelopen’, schoot Merkel uit haar slof.

Voet bij stuk

‘Als we nu ook nog beginnen ons ervoor te verontschuldigen dat we in noodsituaties een menselijk gezicht laten zien, dan is dit niet mijn land’, zei ze ronduit. Ze weigerde haar uitgangspunten van beleid te verloochenen en liet zich er niet toe verleiden een maximum aantal vluchtelingen te noemen dat Duitsland kon opnemen.

‘Als we nu ook nog beginnen ons ervoor te verontschuldigen dat we in noodsituaties een menselijk gezicht laten zien, dan is dit niet mijn land’

Seksueel geweld tijdens oudejaarsnacht 2015 in Keulen door migranten en de terreuraanslag op een Berlijnse kerstmarkt door een afgewezen Tunesische asielzoeker, in 2016, verscherpten het debat.

Toch hield Merkel vast aan haar open-grenzenpolitiek. Vluchtelingen moeten overal in Europa worden opgenomen, zodat Griekenland en Italië niet de zwaarste lasten hoeven te dragen, stelt zij.

Tegelijkertijd zet ze zich in voor strenge bewaking van de buitengrenzen, verscherping van de asielprocedures en onderhandelingen met de landen van herkomst in Afrika en het Midden-Oosten om de economische migranten zoveel mogelijk daar te houden.

Al met al een slopend proces dat een groot uithoudingsvermogen vereist. Vanwege het vluchtelingenbeleid is haar weleens ‘moreel imperialisme’ verweten. Ten onrechte, want Merkel wil geen groter Duitsland. Haar aanpak van het migratievraagstuk is de enige rationele benadering die op de lange termijn kan werken, weet zij. Hekken bouwen helpt niet. Zo’n Europa is voor haar onwenselijk.

Merkel en Macron

Bries van optimisme

Aan het eind van Merkels kanselierschap, in 2017, waait eindelijk weer een lichte bries van optimisme door Europa. De economie is aangetrokken. Spanje beleeft al enkele jaren drie procent economische groei. De torenhoge werkloosheid slinkt, al is het langzaam.

Ook Ierland en Portugal hebben de crisisjaren achter zich gelaten. Griekenland en Italië blijven zorgenkinderen, al is een schuldafschrijving voor Griekenland na zoveel jaren van ontberingen onvermijdelijk wil het land ooit op de been komen. Op deze landen drukt ook eens nog de volle last van de eerste opvang van vluchtelingen, die maar blijven komen.

‘Merkel weet als geen ander dat zij niet de enige kan zijn die de westerse, Europese waarden verdedigt’

Intussen lĳkt de opmars van de extreem-rechtse populisten tot stilstand te zijn gekomen. Na Brexit en de verkiezing van Trump hebben kiezers in Europa aan de rem getrokken. De grote verrassing was de verkiezing van Emmanuel Macron als president van Frankrijk, die met zijn nieuwe partij ook nog een royale meerderheid in het parlement behaalde.

Macron is een overtuigd Europeaan. Hĳ spreekt niet over Franse maar over Europese soevereiniteit. De Europese Unie staat volgens hem voor de keus: een renaissance of de dood. Macron kiest voor de renaissance, dat is duidelijk.

Hij wil radicale stappen zetten om het Europese levensmodel overeind te houden. Het model dat individuele vrijheid koppelt aan sociale rechtvaardigheid. Merkel ervaart de Franse keuze voor de hervormer Macron als een grote opluchting. Even twijfelde zĳ of ze zich weer verkiesbaar zou stellen.

Maar na de verkiezingswinst van Trump hakte ze de knoop door. Haar levenswerk mocht niet in gevaar komen. Al weet Merkel als geen ander dat zij niet de enige kan zijn die de westerse, Europese waarden verdedigt: de rechtsstaat, open markten, het Europese sociale model. Want Duitsland kan het niet alleen. En Duitsland wíl het niet alleen.

Met het Frankrĳk van de sociaal-liberale Macron en de andere Europese landen is er een kans om binnen de EU een kwalitatieve sprong voorwaarts te maken. Merkel heeft bewezen dat het loont kansen te pakken én ze te benutten.

Dit artikel is een fragment uit het boek van journaliste Michèle de Waard Angela Merkel, een politieke biografie, verschenen bij AUP (Amsterdam, 2017). Michèle de Waard is historicus, journalist en columnist voor Het Financiële Dagblad. Ze werkte onder meer als chef Economie voor NRC Handelsblad en als Europees verslaggever en correspondent in Bonn en Berlijn. Eerder publiceerde zij Duitsland achter de schermen. Het wonder van de Berlijnse Republiek. Het boek is verkrijgbaar via de website van AUP.

Dit artikel delen

Steun ons Blijf op de hoogte

Moedige, menselijke en mondiale verhalen