De klant is koning. Ook in de liefde?

We leven in een consumptiemaatschappij. We zijn verslaafd aan materialisme, een verslaving die ons de capaciteit ontneemt om lief te hebben. Door de focus op zelfzucht worden mensen objecten.

Onze geliefden worden vervangbaar. Liefde is een product geworden.

Tom is 38 jaar en single. Hij heeft een vaste job, een huis en denkt aan kinderen. Ik vraag hem waarom hij geen partner heeft. ‘Ik ben acht jaar samen geweest met iemand. Uiteindelijk is onze relatie plots op de klippen gelopen. Ze vertrok. Dat deed veel pijn.’ Tijd heelt alle wonden … denk ik, en ik pols: ‘Heb je nadien andere vrouwen ontmoet?’ ‘Ja, maar achteraf ben ik nooit langer dan drie maanden met iemand geweest. Ik ben misschien niet voor langdurige relaties gemaakt’, antwoordt Tom. Ik vraag Tom waarom zijn relaties zo vroeg eindigden.

‘Omdat we niet bij elkaar pasten, ze waren niet wat ik zocht. De ene was te afhankelijk, de andere te onafhankelijk. Soms vond ik ze al na een maand saai. Het is moeilijk. Sommige vrouwen zijn afstandelijk, anderen willen constant aandacht. Iets tussenin bestaat blijkbaar niet. Ik kom zo’n vrouw in elk geval niet tegen.’

Hij zag ze als producten met een houdbaarheidsdatum van soms minder dan drie maanden.

De vrouwen die Tom heeft gedatet, waren vervangbaar. Hij zag ze als producten met een houdbaarheidsdatum van soms minder dan drie maanden. Tom spreekt over een vrouw net als over een zakje chips. Een zakje chips dat hij zoekt in de supermarkt, maar niet kan vinden. Dus gaat hij naar een andere supermarkt, op zoek naar dat pakje chips dat hij in gedachten heeft. Maar ook daar vindt hij zijn zin niet. En als hij eindelijk denkt het pakje chips van zijn dromen te hebben gevonden, blijkt dat de smaak toch niet helemaal je dat is.

Het neoliberalisme

Onze cultuur is een marktgerichte cultuur en dat maakt dat ook liefde en liefdesbanden zich voltrekken zoals ruilverhoudingen in de supermarkt of op de arbeidsmarkt. Dat komt door het neoliberalisme.

In het neoliberalismeheerst de markt. Het moedigt instituties en individuen aan om zich volgens de vrije marktnormen te gedragen en dus in competitie te treden met elkaar. Het neoliberalisme heeft invloed op de relaties tussen burgers onderling en de relatie tussen burgers en de staat. Voor het neoliberalisme is het essentieel dat het ook op dat menselijke niveau kan functioneren. Want niet alleen het economische aspect telt, ook de menselijke relaties moeten beïnvloed worden.

Daarom tracht de neoliberale ideologie ons voor te houden dat ze aansluit bij hoe mensen met elkaar omgaan en zelfs bij de menselijke natuur. Een ideologie die zogenaamd rekening houdt met de menselijke natuur heeft immers meer kans hebben om zich min of meer duurzaam te verankeren.

Het neoliberalisme herleidt vrijheid tot keuzevrijheid. We willen de vrijheid hebben om te kiezen, want ‘de klant is koning’.

Sociale processen en menselijke relaties komen onder de invloed van het neoliberalisme. Het neoliberalisme dringt binnen in het sociale domein en laat dat functioneren als een onderneming. We zijn daardoor steeds nadrukkelijker aan competitie onderhevig. We zijn in competitie op het werk, in het onderwijs, in relaties en in liefde. Er wordt ons voorgehouden dat het leven een strijd is, een strijd van allen tegen allen waarin het eigenbelang primeert en waarin wij de beste spelers moeten zijn.

Naast de competitie staat in het neoliberalisme ook de vrijheid centraal. En wie is er nu tegen vrijheid? Het vrijheidsdiscours hebben we ons eigengemaakt. Het neoliberalisme herleidt vrijheid tot keuzevrijheid. We willen de vrijheid hebben om te kiezen, want ‘de klant is koning’.

Als we niet mogen kiezen of als we dat niet mogen hebben wat we in gedachten hebben, dan laten we het betrokken product vallen en zoeken we elders. Want we zijn vrij en alles is toegelaten, in naam van de vrijheid.

Kiezen

De explosie aan datingsites, -apps en dergelijke heeft een grote invloed op de liefde. Liefde lijkt te functioneren zoals het kapitalisme het wil. Liefde wordt gereduceerd tot een van de vele producten die wij shoppers op de markt zoeken. Dat koopgedrag zorgt dat het steeds moeilijker wordt om ons voor iemand te engageren uit liefde.

Veel mannen hebben het moeilijk om een duurzame relatie aan te gaan omdat het kapitalisme hen voorschrijft om onafhankelijk te zijn

Onderzoek van sociologe Eva Illouz wijst uit dat veel mannen het moeilijk hebben om een duurzame relatie aan te gaan omdat het kapitalisme hen voorschrijft om onafhankelijk te zijn en vooral te denken aan zichzelf. Denk maar aan Tom of de narcistische vriend van Leda. Maar ook bij vrouwen is dezelfde trend merkbaar.

Heel veel op de liefdesmarkt draait om kiezen. Vooral in tijden van onzekerheid is het gevoel dat we zelf kunnen kiezen belangrijk. We kiezen er niet voor om onze job te verliezen, we kiezen er niet voor om de rekening niet te kunnen betalen, om angst te hebben voor de toekomst. Die toestanden zijn geen keuze, maar worden ons opgelegd door het kapitalisme.

Gelukkig mogen we, ter compensatie, nog naar hartelust kiezen binnen domeinen waar dat wel mogelijk is. Zoals bijvoorbeeld de liefde. We willen de keuze hebben om te kiezen voor wie we willen, wanneer en hoe we dat willen. Zelfs als we met iemand samen zijn, houden we nog altijd opties open … want wie weet komen we wel iemand tegen die ‘beter’ is. Zelfs als we getrouwd zijn en kinderen hebben, blijven die opties vaak open. De hoge cijfers van mensen die vreemdgaan bewijzen dit.

Er is niet alleen een liefdesmarkt maar ook een seksmarkt. Prostitutie is booming business, een business die elk jaar blijft groeien. Minstens even zorgwekkend is de markt van pornografie en kinderporno. Dergelijke evoluties in onze samenleving wegen zwaar op de liefde en brengen problemen en conflicten met zich mee. Mensen voelen zich niet langer verbonden of kunnen zich nog moeilijk (ver)binden of engageren voor liefde.

Onvoldane voldoening

Sara is zestien jaar en ze is onlangs een tweede relatie begonnen. Ik vraag haar hoe die eerste relatie was. ‘In het begin was dat nice, maar na een paar maanden had ik er genoeg van. Hij zag mijn vriendinnen niet graag. Ik vond hem niet actief genoeg en niet knap meer. Ik wist dat ik beter kon krijgen. Dat zeiden mijn vriendinnen ook.’ ‘Heb je ‘beter’ gekregen?’ ‘Zeker!’, antwoordt ze lachend.

Haar antwoord deed me denken aan een vriend die altijd de nieuwste versie van een telefoon moet hebben. Als ik hem vraag waarom hij per se een nieuwe telefoon wil hebben, volgt steeds hetzelfde antwoord. Hij moet nu eenmaal die nieuwe telefoon hebben. Die is heel belangrijk en handig voor zijn werk en zijn contacten. De nieuwe extra opties zijn essentieel.

‘Als ook de liefde koopwaar wordt, is ze gedoemd om te mislukken.’

Als hij de nieuwe telefoon in handen heeft, vraag ik hem of hij tevreden is. ‘Ja, dit is hem.’ Maar steevast is hij slechts voor even voldaan, want er gaan geen zes maanden voorbij of hij heeft alweer een andere, ‘betere’ telefoon in gedachten. Hij is niet langer tevreden, maar onvoldaan want hij weet dat er een ‘betere’ telefoon op de markt zal komen.

Dit is hoe we geconditioneerd zijn door de multinationals die gewiekst op onze onvoldane voldoening inspelen. Daarom ook willen we dagenlang voor de Applewinkel kamperen. Zo zijn we zeker om de recentste versie van de iPhone te bemachtigen, nog het liefst voor alle anderen. We zijn ervan overtuigd dat een nieuwe versie beter is, ook al merken we soms amper het verschil.

De Amerikaanse comedian en presentator Jimmy Kimmel heeft dit mooi aangekaart met een mini-enquête in 2012 over de iPhone. Er werd aan tientallen mensen gevraagd wat ze vonden van de iPhone 5, de nieuwste op de markt, vergeleken met zijn voorganger. De reacties van de mensen waren uiterst positief over de iPhone 5 omdat die “lichter”, “beter”, “sneller” en “sterker” was. Bovendien had hij ook een beter scherm enzovoort. In realiteit hadden die mensen geen iPhone 5 in handen, die bestond toen nog niet, maar exact dezelfde iPhone die ze al in hun bezit hadden, namelijk de iPhone 4.3. Over conditionering gesproken.

Deze conditionering, die symptomatisch is voor de tendens waarbij we alles als koopwaar beschouwen, de liefde inclusief, is uiterst nadelig voor een samenleving. In die zin waarschuwt Dirk De Wachter ons: ‘Als ook de liefde koopwaar wordt, is ze gedoemd om te mislukken.’ Door liefde als koopwaar te beschouwen, kunnen we niet tot duurzame liefde komen. Duurzame liefde is broodnodig voor een samenleving die beter en duurzamer wordt. In onze samenleving is er echter een andere liefde die overheerst: de romantische liefde.

Uitgeverij EPO organiseert verschillende boekvoorstellingen voor Liefde in Tijden van Angst.