Als een regio heel hoog scoort qua exotische verbeeldingskracht, lijkt ze recht evenredig te zakken op de aandachtsladder van de geopolitieke berichtgeving. Centraal-Azië lijkt die stelling te bewijzen. De zijderoutes doen iedereen dromen, maar de landen waarover het gaat, blijven onbekend. En dat is onterecht.
‘In een wereld die rond is, bestaan oost en west niet’, schrijft de Amsterdamse politicoloog Haroon Sheikh in De opkomst van het Oosten. ‘Het zijn relatieve termen, die afhangen van ons oriëntatiepunt.’ Dat laatste illustreert hij met de simpele vergelijking van een Mercatorwereldkaart, waarin Europa pal in het centrum ligt, met een wereldkaart waarin China centraal ligt. ‘De VS wordt dan opeens een oosters land en Europa schuift op naar de periferie in het westen.’
‘Het Oosten is barbaars, vreemd, onderontwikkeld, en daarom moet bij het eigen land de grens worden getrokken’
Maar een belangrijkere vaststelling van Sheikh is dat oost en west al eeuwen fungeren om identiteiten en maatschappelijke posities af te bakenen. ‘Op de Balkan bijvoorbeeld definiëren landen als Slovenië, Kroatië en Servië zichzelf als het laatste bastion van het Westen. Daarachter begint het Oosten en dat is barbaars, vreemd, onderontwikkeld, en daarom moet bij het eigen land de grens worden getrokken. De muren die nu in reactie op de vluchtelingencrisis in dit gebied worden gebouwd, maken van deze mentale grenzen tussen wie binnen hoort en wie buiten, een harde realiteit.’
Haroun Sheikhs boek focust echter niet op de mentale of politieke grenzen tussen “Oost” en “West”, maar op de bruggen en connecties die door de Euraziatische landmassa heen gezocht en gebouwd worden. Sheikh situeert die vraagstelling in Duitsland, Oost-Europa (het vroegere Pools-Litouwse Gemenebest), Rusland, Turkije, Iran en China. Dat zijn interessante stapstenen, die niet toevallig langs de oude handelsroutes tussen Europa en China liggen, maar daarmee laat de auteur de echt Centraal-Aziatische ruimte wel in de marge waar ze al meer dan een eeuw lijkt te liggen.
Centraal-Azië, met de klemtoon op centraal
‘Dit is een deel van de wereld dat bij westerlingen vreemd en weinig vertrouwd kan overkomen’, schrijft Peter Frankopan in zijn monumentale studie De zijderoutes. ‘Het is een regio die nu exotisch aandoende randstaten herbergt, zoals Kazachstan en Oezbekistan, Kirgizstan en Turkmenistan, Tadzjikistan en de landen in de Kaukasus. Het is een regio die men associeert met instabiele, gewelddadige regimes die een bedreiging vormen voor de internationale veiligheid, zoals Afghanistan, Iran, Irak en Syrië, of die niet zo bedreven zijn in de kunst van de democratie, zoals Rusland en Azerbeidzjan.’
De Euraziatische ruimte was de “brug” tussen oost en west waar vijfduizend jaar geleden de eerste metropolen ontstonden
Frankopan spant zich 750 bladzijden lang in om duidelijk te maken dat de Euraziatische ruimte, waarover op school zo weinig onderwezen wordt en waarover de media zo weinig of zo vooringenomen berichten, allesbehalve marginaal is of was. ‘Hier ontstond de Beschaving’, schrijft hij. ‘Het was op die “brug” tussen oost en west dat bijna vijfduizend jaar geleden de eerste metropolen ontstonden… Dit is de regio waaruit de grote wereldreligies zijn ontsproten.’
De zijderoutes neemt de lezer mee door landen, volkeren en geschiedenissen die tot vandaag doorwerken in de wereldvisies en de politieke realiteiten van Duisburg tot Chongqing, de 10.300 km uit elkaar liggende uitersten van de Yuxinou International Railway, die symbool staat voor het herstellen van de oude handelsverbindingen over land.
Peter Frankopan is gepassioneerd door zijn onderwerp. Dat merk je niet alleen aan het aantal bladzijden van zijn boek, maar ook aan de details uit de oude en hedendaagse geschiedenis die de lezer het ene na het andere verhelderende inzicht aanreiken.
Wist u, bijvoorbeeld, dat de snelle expansie van de volgelingen van de profeet Mohammed vanuit het Arabische schiereiland heel nauw verbonden was met de gelijktijdige neergang van het Romeinse én het Perzische rijk, als gevolg onder andere van uitputtende oorlogen tussen die twee wereldrijken?
Of dat ‘de dapperste en taaiste’ Vikings in de negende eeuw niet naar onze contreien afzakten –waar betrekkelijk weinig buit te halen was – maar naar het oosten en zuiden trokken? ‘Het was de lokroep van de handel en van de rijkdommen in de islamitische wereld die de Vikingen ertoe aanzette de reis naar het zuiden te aanvaarden. Vanaf de negende eeuw kwamen de Scandinaviërs in contact met de wereld van de steppen en ook met het kalifaat van Bagdad. Zodoende ontstonden er meer en meer vestigingen [van de mannen die bekend zouden worden als de “Roes”] aan de Oder, de Neva, de Wolga en de Dnjeper.’ Of wist u dat de Seltsjoeken, die uiteindelijk het Ottomaanse Rijk zouden stichten, aan hun veroveringen begonnen als christenen?
De handel verschuift, het centrum verhuist mee
Die zelfde Ottomanen, betoogt Haroun Sheikh, waren verantwoordelijk voor de verstoring van de handelsroutes die tussen 700 en 1200 zoveel rijkdom voortgebracht hadden voor de centrale steden van de islamitische wereld. Daardoor stimuleerden ze ongewild de opkomende machten in Europa tot het zoeken van zeeroutes voor de internationale handel, wat het begin betekende van het Atlantisch tijdperk. Dat tijdperk komt nu tot een einde, en daarom moeten we veel meer kennis, inzicht en inleving in de perspectieven van “het Oosten” nastreven, vindt de auteur.
Zowel Sheikh als Frankopan lijken meer belang te hechten aan toekomstvisies die scherpstellen op Eurazië dan op de vermeende Eeuw van de Stille Oceaan
Zowel Sheikh als Frankopan lijken meer belang te hechten aan toekomstvisies die scherpstellen op Eurazië dan op de vermeende Eeuw van de Stille Oceaan, een visie die meer opgeld doet in de Verenigde Staten en die uitgaat van een wereldbestuur onder een soort G2 van VS en China.
Peter Frankopan citeert in zijn conclusies de Chinese president Xi Jinping, toen die in 2013 in Kazachstan de Chinese plannen voor een nieuw netwerk van verbanden over zee en over land tussen Oost en West aankondigde: ‘Al meer dan tweeduizend jaar slagen de volken die in de regio leven die oost en west verbindt erin naast elkaar te leven, samen te werken en te gedijen ondanks verschillen in etniciteit, geloofsovertuigingen en culturele achtergrond.’
Het zich ontwikkelende netwerk van wegen, spoorwegen, havens en pijpleidingen, en de economische, politieke en sociale uitdagingen die daarmee samenhangen werden uitvoerig besproken in het Lentenummer van MO*. Maar wie de fascinerende geschiedenis achter de herlevende “zijderoutes” wil kennen en begrijpen, heeft met Frankopans boek alles wat hij of zij nodig heeft, en met Sheikhs boek een toegankelijke introductie tot de wortels van een nieuwe wereldorde.
De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis door Peter Frankopan is uitgegeven door Spectrum. 750 blzn. ISBN 978 90 00 31570 3
De opkomst van het Oosten. Eurazië en de nieuwe wereldorde door Haroon Sheikh is uitgegeven door Boom Uitgevers. 207 blzn. ISBN 978 90 8953 869 7