Arbeidsmigranten uitgebuit in Italiaanse wijngaarden: ‘Soms gaven ze me water, soms niet’

Werknemers zonder papieren, die nauwelijks meer dan 3 euro per uur verdienen op de wijngaarden in het rijke noorden van Italië, zeggen dat ze het slachtoffer zijn van racisme en onmenselijke werkomstandigheden. ‘Als ze je te laat betalen, kan je niet eten.’ Een reportage uit Piemonte, Italië.

Een van de eerste woorden die Sajo* leerde in de Langhe, het noordoostelijke wijngebied van Italië, was ‘anduma!’. In het Piemontees, de taal die in de regio Piemonte wordt gesproken, betekent het ‘kom op!’.

Sajo, een 36-jarige man uit Gambia, hoorde het voortdurend. 12 uur per dag werkte hij in de wijngaarden, regen of zonneschijn, ook in het weekend, voor 3 à 4 euro per uur. Hij had geen contract en geen wettelijke status.

‘Anduma!’ schreeuwden zijn opzichters — lokale wijnondernemers en werknemers van wijnproductiebedrijven — naar hem en andere Afrikaanse gastarbeiders, terwijl ze druiven plukten voor de productie van Barolo en Barbaresco, twee van de duurste en meest geëxporteerde wijnen van Italië.

Gemiddeld wordt een fles Barolo verkocht voor 50 euro, maar de prijzen voor de beste kwaliteit variëren van 200 euro tot een torenhoge 1000 euro.

De Langhe, sinds 2014 Unesco werelderfgoed, wordt het nieuwe Toscane genoemd. Een hectare grond kan tot 1,5 miljoen euro kosten. Het heeft de lifestylepagina’s van internationale kranten en tijdschriften gehaald, van The Wall Street Journal tot The New York Times. De met wijngaarden bedekte heuvels van de Langhe worden beschreven als een droombestemming waar ‘wijn smaakt naar viooltjes’.

Geen idylle

Voor velen die hier wonen en werken is de realiteit verre van idyllisch. Sinds april hebben lokale autoriteiten meer dan dertig gevallen van ‘caporalato’ ontdekt in de wijngaarden van de Langhe.

4000 tot 5000 mensen werken in de wijngaarden. Minstens twee derde van hen loopt het risico om uitgebuit te worden.

Dat is een vorm van uitbuiting waarbij tussenpersonen — vaak andere migranten — arbeidsmigranten rekruteren en hen dwingen om onder mensonwaardige omstandigheden te werken voor Italiaanse bedrijven.

Vakbondsmedewerkers en activisten geloven dat dit slechts het topje van de ijsberg is.

Confagricoltura Cuneo, de algemene confederatie voor de Italiaanse landbouw, schat dat er 2500 wijnbouwbedrijven zijn die seizoenarbeiders inhuren met verschillende contracten. Meer dan de helft van hen zijn arbeidsmigranten, aldus de confederatie.

Arbeidsrechtenactivisten schatten dat 4000 tot 5000 mensen in de wijngaarden werken en dat minstens twee derde van hen het risico loopt om uitgebuit te worden.

Een goede baan

Sajo arriveerde in april 2015 aan de Siciliaanse kust, dromend van een goede baan die hem genoeg betaalde om geld naar zijn vrouw en twee kinderen in Gambia te sturen.

‘Ik ben moslim’, vertelt hij. ‘Ik drink niet eens wijn.’

Sajo kreeg asiel, maar verloor zijn status in 2018 toen de Italiaanse regering het zogenaamde Salvini-decreet aannam. Met deze wet, vernoemd naar Matteo Salvini, leider van de extreemrechtse Liga, werd de humanitaire bescherming afgeschaft.

Nadat zijn juridische status en daarmee zijn baan en appartement verloren waren gegaan, ging Sajo op zoek naar tijdelijk werk: dagloner in de landbouw. Hij sliep in harde omstandigheden en maakte lange dagen voor een paar euro.

Op een dag in 2021, toen hij op Sicilië was voor de olijvenoogst, vertelde een andere seizoenarbeider, ook uit Gambia, hem over een kans in Alba, een klein stadje in het hart van de Langhe. Het was druivenseizoen en er was nieuw personeel nodig.

3 euro per uur

Toen Sajo in Alba uit de trein stapte, werd hij benaderd door een man die hem een baan aanbood in de wijngaarden. De man was een caporalato, iemand die toezicht houdt op en het werk organiseert van dagarbeiders, vaak op informele basis.

In een mix van Engels en gebroken Italiaans accepteerde Sajo een loon van 3 euro per uur.

Hij vestigde zich in een klein geïmproviseerd kamp dat andere Afrikaanse wijngaardarbeiders hadden gebouwd op een oever van de Tanaro-rivier. Ze hadden geen toiletten, geen stromend water en geen elektriciteit. Als ze zich geen flessenwater konden veroorloven, gebruikten ze het modderige rivierwater om zich te wassen en te koken.

‘We konden geen pauze nemen om naar het toilet te gaan of water te drinken.’

‘Dat was de moeilijkste tijd sinds ik Gambia heb verlaten’, zegt Sajo. ‘Ik kon zelfs mijn telefoon niet opladen en dus niet naar huis bellen.’

Elke dag werd Sajo voor zonsopgang wakker en liep hij naar het treinstation. Daar pikte een bendemeester of een van zijn chauffeurs hem en de anderen op in een busje en bracht hen de heuvels in naar de wijngaarden.

De arbeiders werden constant in de gaten gehouden. ‘We konden geen pauze nemen om naar het toilet te gaan of water te drinken’, zegt hij.

De mannen van de ploegbaas schreeuwden naar de boerenknechten dat ze sneller moesten werken en ‘dreigden ons te ontslaan als we langzamer gingen werken of iets zeiden’, herinnert hij zich.

Racisme

Balla*, een andere arbeider zonder papieren uit Gambia, werkte van 2021 tot eind vorig jaar in de wijngaarden rond Alba. ‘Ze scholden ons uit. Sommigen zeiden zelfs racistische woorden’, zegt hij.

De betalingen kwamen vaak te laat en waren lager dan beloofd. ‘Sommige dagen had ik niet genoeg geld om [eten] voor de volgende dag te kopen’, zegt hij. ‘Als ze je te laat betaalden, kon je niet eten.’

‘Soms gaven ze me water. Soms niet.’

De toegang tot water in de wijngaarden was ook inconsistent. ‘Soms gaven ze me water. Soms niet’, zegt hij.

Matteo Ascheri, voorzitter van het Consorzio Barolo Barbarossa, de belangrijkste organisatie die de producenten van Barolo vertegenwoordigt, erkende de gevaren van het caporalato-systeem en zei dat hij zich zorgen maakte over de mogelijke gevolgen van een exploitatieschandaal voor het merk Barolo.

‘Als een bedrijf de wet overtreedt, brengt dat alle andere bedrijven in diskrediet’, zegt hij. ‘Het is een enorm probleem.’

Goedkopere arbeidskrachten

Uitbuiting in de Italiaanse wijnindustrie is niet beperkt tot de Langhe. Caporalato in deze sector gaat terug tot het begin van de jaren 2000.

De regering keurde toen hervormingen goed die het uitbesteden van werk toestonden. Een overvloed aan kleine intermediaire bedrijven was toen in staat om goedkopere arbeidskrachten aan te bieden in het Italiaanse wijnland.

‘Het systeem werkt zo goed dat producenten geen rechtstreeks contact meer hebben met de arbeiders.’

‘Binnen drie of vier jaar veranderde de arbeidsorganisatie in de landbouwsector volledig’, zegt Fabio Berti, een socioloog aan de Universiteit van Siena die onderzoek heeft gedaan naar uitbuiting in de Toscaanse wijnindustrie.

Terwijl de internationale vraag naar Italiaanse wijn toenam — de internationale export steeg tussen 2006 en 2016 met 74% — stelde een gebrek aan verantwoordingsplicht en transparantievereisten bij onderaannemingspraktijken arbeiders bloot aan grotere risico’s op uitbuiting. Arbeiders zonder papieren waren het meest kwetsbaar.

‘Het systeem werkt zo goed dat producenten geen rechtstreeks contact meer hebben met de arbeiders’, zegt Piertomaso Bergesio, een vertegenwoordiger van CGIL, een van de belangrijkste vakbonden van het land.

‘Het smerigste deel van het werk wordt gedaan door iemand anders [intermediaire bedrijven] die de risico’s [van het inhuren van hen] op zich neemt en de kans krijgt om te profiteren over de ruggen van mensen die volledig aan hun genade zijn overgeleverd.’

‘Niemand wil erover praten’

In de afgelopen jaren zijn er gevallen van caporalato gedocumenteerd in het noordoosten van het land, waar prosecco wordt gemaakt, en in het Chiantigebied. Maar vergeleken met andere sectoren is er minder onderzoek geweest naar wijngaarden.

Arbeidsinstanties zeiden dat het onderzoeken van caporalato in de wijnindustrie meer middelen vereist vanwege de uitgestrektheid van de heuvels waar de wijngaarden liggen. Maar Bergesio en anderen geloven dat er een code van zwijgen bestaat.

‘Niemand wil erover praten’, zegt Francesca Pinaffo, een journaliste in Alba die de afgelopen drie jaar verslag heeft gedaan van gevallen van uitbuiting in de Langhe-wijnstreek. ‘Wijnbouw is een enorme business.’

Een wet ter bestrijding van caporalato, die de Italiaanse regering in 2016 goedkeurde, straft veroordeelde gangmakers met één tot vijf jaar gevangenisstraf en verleent asiel aan overlevenden die hen aangeven.

Maar experts zeggen dat de uitvoering van de wet moeilijk is. Ongedocumenteerde migranten zijn vaak bang om een strafrechtelijke klacht in te dienen tegen hun werkgevers omdat dit hun inkomen in gevaar brengt.

‘Deze strafrechtelijke procedures kunnen jaren duren, maar deze mensen hebben nu antwoorden nodig. Ze moeten geld naar huis sturen’, zegt Marco Paggi, een advocaat die gespecialiseerd is in uitbuiting in de prosecco-industrie.

Een nieuwe toekomst

Zelfs als arbeiders de moed hebben om hun uitbuiters aan te geven, wordt de wet niet altijd toegepast. In 2022 meldde Sajo zijn ellende bij de plaatselijke politie. Maar zijn zaak viel door de mazen van het net en zijn asielaanvraag werd nooit behandeld.

‘Caporalato is een systeem geworden om de arbeidskosten te beheersen.’

Tot op de dag van vandaag weet hij niet of zijn beëdigde verklaring tot een onderzoek heeft geleid. Dankzij de hulp van lokale mensenrechtenactivisten ging hij verder. Hij heeft zijn legale status terug en heeft nu een baan en een appartement. ‘Ik zie nu een toekomst’, zegt hij.

Sinds Sajo zijn klacht indiende, is het bewustzijn gegroeid. Eind 2022 startten lokale ambtenaren een project met arbeidsinspecteurs en culturele bemiddelaars van de Internationale Organisatie voor Migratie om arbeidsmigranten te informeren over hun rechten en hen te ondersteunen als ze een legale klacht willen indienen.

Maar volgens deskundigen is er nog een lange weg te gaan. ‘Caporalato is een systeem geworden om de arbeidskosten te beheersen. Bedrijven hebben er geen belang bij om iets te veranderen’, aldus Paggi.

* Namen met een sterretje zijn veranderd om de identiteit van de getuigen te beschermen.

Dit artikel kwam tot stand met steun van Journalismfund.eu en verscheen eerder in het Engels bij Al Jazeera.