“‘Gezondheid is het hoogste goed’

CC Nikko Macaspac / Unsplash

Een gelukkig en gezond nieuwjaar wensen we dezer elkaar dagen allemaal toe. Wat leert de wetenschap dat er moet gebeuren om zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk medemensen mogelijk te maken?

Gezondheid is het hoogste goed, zegt de volkswijsheid. Dat blijkt ook uit het wetenschappelijk geluksonderzoek: een goede gezondheid is één van de belangrijkste factoren die bijdragen tot ons geluk Welke wijsheid en welke solidariteit is er nodig om die wensen van geluk en gezondheid te kunnen realiseren?

Slapeloos, angstig en waardeloos

400.000 landgenoten zijn langdurig ziek. Een verdubbeling sinds 2000. De belangrijkste stijgers zijn burn-out en mentaal onwelzijn. Dat is verontrustend.
Nu vijf jaar geleden werd deze trend al duidelijk bij het bekendmaken van de resultaten van de nationale gezondheidsenquête. Bij dit onderzoek van het Wetenschappelijk Instituut voor de Volksgezondheid wordt om de vijf à zes jaar een representatieve steekproef van meer dan 10.000 Belgen geïnterviewd. De laatste enquête had plaats in 2013, de voorlaatste juist voor de crisis in 2008 uitbrak.

Sinds 2008 is er een zeer sterke stijging van psychische en emotionele aandoeningen bij Belgen op jonge en actieve leeftijd. Meer dan vier op de tien 15- tot 24-jarige vrouwen stelt niet te kunnen slapen door zorgen, moeilijkheden niet de baas te kunnen of zichzelf een waardeloos iemand te vinden.

‘Vier op de tien 15- tot 24-jarigen stelt niet te kunnen slapen door zorgen, moeilijkheden niet de baas te kunnen of omdat ze zichzelf waardeloos vinden’

Het aandeel vrouwen van 15 jaar en ouder die kampen met depressieve gevoelens was gestegen op vijf jaar tijd van 13 procent naar 18 procent, angststoornissen van 8 naar 13 procent en slaapproblemen van 24 naar 33 procent. Bij mannen waren dezelfde tendensen aanwezig.

In 2008 bedroeg het aantal Belgen dat aan zelfmoord gedacht heeft 3,6 prcent, in 2013 liep dat op tot 5 procent. Dit is een zeer harde indicator om het psychisch lijden te meten Ook het gebruik aan slaap- en kalmeringspillen en antidepressiva is flink opgelopen sinds het begin van de crisis. De stijging van al die indicatoren is bij laaggeschoolden stukken hoger dan bij hooggeschoolden.

Studies van de arbeidsgeneeskundige diensten van zowel Securex (2016) als SD Works (2015), twee Human Resources-ondernemingen, verklaren het toenemende langdurig ziekteverzuim vooreerst door het feit dat werknemers langer moeten werken. Oudere werknemers krijgen vaker te maken met chronische ziekten dan jongeren. Vervolgens zien zij als oorzaak de alsmaar hogere werkdruk en stress op de werkvloer, ondermeer door het alsmaar complexer worden van de werktaak.

De Securex-studie legt ook het verband met de crisis: oudere werknemers worden op vele werkplaatsen niet meer vervangen wanneer ze omwille van ziekte of omwille van pensionering wegvallen. Ten slotte wijst de studie op de toenemende jobonzekerheid en flexibiliteit in de werktijd en op de arbeidsmarkt, zoals bij interimarbeid, deeltijds werken, onderbroken uurroosters tot nul urencontracten.

Precaire situatie

Bovenstaande bevindingen wil ik illustreren met het verhaal van Annemie en een onderzoek dat we deden op onze groepspraktijken in Deurne en in La Louvière.
Annemie werkt in een onderaannemingsbedrijf in de onderhoud bij Katoen Natie. Annemie kwam wekenlang iedere week huilend op consultatie. Ze was leeg, burn-out, kwaad en overmatig geïrriteerd en op den duur borderline-depressief. De onderliggende reden was klassiek. De crisis, de onderaanneming waar zij werk had, moest zijn contract bij Katoen Natie hernieuwen, de concurrentie scherpte aan.

Dus goedkoper werken, meer werken met minder volk, meer flexibiliteit, meer onzekerheid en hypernerveuze bazen. Annemie voelde dat aan als pestgedrag van haar directe ploegbaas. Zij had de schuld van het slechte verloop. En op den duur begon zij die schuld op zich te nemen.

Op dat moment deden we in onze groepspraktijken in Deurne en in La Louvière een onderzoek naar de impact van de crisis en werkonzekerheid op de gezondheid. 377 patiënten tussen 18 en 50 jaar die zich op consultatie aanboden, werden bevraagd met een lijst van 75 vragen over gezondheid en welzijn. De meest frappante uitkomst was het aantal patiënten dat het afgelopen jaar aan zelfdoding had gedacht. Voor de hele studiepopulatie bedroeg dit 10 procent. Volgens de nationale gezondheidsenquête van 2013 is dit voor België dus gemiddeld 5 procent.

Gezien het groter aandeel van mensen in een precaire situatie onder onze patiëntenpopulatie is dit hoge cijfer van 10 pocent verklaarbaar. Bij patiënten geconfronteerd met ontslag in hun directe omgeving steeg dit naar 18 procent. Bij patiënten die zelf geconfronteerd werden met jobonzekerheid had 28 procent aan zelfdoding gedacht. Bij mensen die zelf ontslagenwaren, bedroeg dit 33 procent of één op drie.

Hetzelfde schuitje

Wij hebben de resultaten van ons onderzoek naar de patiënten teruggespeeld op een informatieavond. Annemie was daar aanwezig. Zij maakte toen een klik in haar hoofd. Zij zag die avond dat ze niet alleen was met haar probleem. Ze zag die avond dat ze niet de schuld was van haar depressie of van dat pesten. Ze zag die avond –en dat was interessant want er waren ook vakbondsafgevaardigden op onze info-avond die zelf ook getuigenissen brachten– dat er iets aan te doen was.

Annemie is naar de vakbond gestapt. Die hebben haar gezegd: ‘Stel u kandidaat voor de sociale verkiezingen, maar hou dat nog stil tot de lijsten ingediend zijn.’ Het was immers geweten van onderaannemingsbedrijven dat wie zich actief met de vakbond bezig hield stante pede werd ontslagen.

Annemie heeft zich kandidaat gesteld en heeft haar depressie opgelost. Meer nog, ze heeft die omgezet in strijdbaarheid. Annemie werd verkozen als vakbondsafgevaardigde en is trots dat ze haar vakbond op het bedrijf heeft binnengebracht.

Dat was een mooie ervaring van empowerment. We hebben de resultaten van ons onderzoek ook in De Standaard, La Meuse en op de lokale ATV zender kunnen brengen en ze werden gepubliceerd in het gerenommeerde vaktijdschrift The British Journal of General Practice.

CC Perry Grone / Unsplash

Survival of the friendliest

Ondertussen is er tegenover het overheersende neoliberale mens- en maatschappijbeeld van alsmaar meer individualisme en meer competitie, een wetenschappelijke revolutie bezig in de visie op de evolutie en op de natuur van de mens. De survival of the fittest van Charles Darwin blijkt de survival of the friendliest te zijn geweest bij de evolutie tot Homo sapiens. Die evolutie tot mens gebeurde door natuurlijke selectie op prosociale kenmerken.

De Homo sapiens wordt als meest kwetsbare, meest afhankelijke, meest hulpbehoevende zoogdier geboren. Hij kan maar overleven en zich voortplanten dankzij de zorg van anderen. De natuur heeft daarom bij de mens een aangeboren neiging tot empathie, helpgedrag en samenwerken geselecteerd. Dat is de dialectiek van de evolutie, zonder dewelke we al lang uitgestorven zouden zijn geweest. Het vele recente wetenschappelijk bewijs hiervan op verschillende onderzoeksdomeinen hebben wij samengebracht in ons boek De Supersamenwerker.

‘Veel mensen uit de sector zetten zich vol toewijding in, maar geraken gefrustreerd. Niet omdat ze geen firmawagen krijgen, maar omdat de werkdruk hen verhindert medemenselijker te zijn’

Een docente verpleegkunde en sociaal werk aan een hogeschool in Gent schreef me na één van mijn lezingen: ‘Je boek brengt onder woorden wat verpleegkundigen, bejaarden helpsters, opvoeders, begeleiders van gehandicapten dag in dag uit al doen. Zij herkennen zich het best in je verhaal, vooral via de voorbeelden van het gewone dagelijkse leven. Iedereen is ouder, iedereen zorgt voor een ziek familielid en we worden allemaal oud.

Ik zie als docent heel veel mensen uit de sector die er invliegen met een immens enthousiasme en een toewijding die ontroert. Echter vaak mondt dit uit in frustratie en ergernis. Niet omdat ze te weinig verdienen, niet omdat ze geen firmawagen krijgen, maar omdat ze wat ze zo sterk voelen niet ten volle kunnen inzetten, omdat ze voelen dat die sociale bewogenheid, die empathie veel meer potentie heeft. De te hoge werkdruk verhindert hen om meer medemenselijk te kunnen zijn.

Dat leidt tot burn-out. Het boek geeft erkenning voor wat er reeds gebeurt, voor het knokken voor meer menselijkheid van de opvoeder, de verpleegster, of bejaardenhelpster. Alles wat in het boek staat over de sociale natuur van de mens voelen we aan als iets dat we zelf bezitten, en waar nog veel meer potentie en mogelijkheden liggen dan nu, omdat de condities en de omgeving daar vaak niet toe bijdragen.’
Deze wetenschappelijk onderbouwde wijsheid geeft de kracht van hoop. Advies van de hoogste nationale wetenschappelijke autoriteit: ‘wijzig het prestatiegericht maatschappijmodel.’

Normale reactie

De Belgische Hoge Gezondheidsraad gaat op die weg verder en stelt in haar wetenschappelijke publicatie van november 2017. ‘Burn-out kan worden beschouwd als een (normale) reactie op een pathologische context. Deze bestaat uit de toegenomen individualisering in een samenleving waarin het traditionele sociaal weefsel is verdampt, en waar de sociale relaties eerder op concurrentie dan op solidariteit berusten.

Het individu is ook geheel zelf verantwoordelijk geworden voor zijn succes en falen. […] De prestatiedruk en het belang dat aan succes wordt gehecht, blijft maar toenemen. Er moet altijd meer worden gedaan, en het moet altijd beter, zowel op het werk als in de vrije tijd, waarin steeds nieuwe ervaringen moeten worden opgedaan.

[…] Volgens de meeste onderzoeken spelen de kenmerken van de werkomgeving een grotere rol bij burn-out dan de individuele kenmerken. […] Daarom is het eerst en vooral belangrijk dat de academische, klinische en politieke wereld stappen ondernemen om te wijzen op de dominante positie van de economische wereld ten opzichte van het collectieve en individuele welzijn en daar verandering in te brengen.

Burn-out voorkomen of behandelen moet immers ook verlopen via een wijziging van het maatschappijmodel, in plaats van enkel te steunen op aanpassingsoplossingen, medicatie of psychologiseren.’

Van competitief naar solidair

Tien jaar geleden publiceerden de Britse epidemiologen Wilkinson en Pickett een bestseller The Spirit Level. Why Equality is Better for Everyone. Een boek waarin ze aan de hand van 400 empirische studies gepubliceerd in internationale peer-review tijdschriften aantonen dat er een sterk verband bestaat tussen de graad van ongelijkheid in een samenleving en de graad van ongezondheid en onwelzijn. In hun nieuwe boek The Inner Level dat in juli 2018 verscheen beschrijven ze tientallen empirische studies van de laatste jaren die de oorzaken aangeven waarom ongelijkheid tot ongezondheid en onwelzijn leidt.

‘Er bestaat een sterk verband tussen de graad van ongelijkheid in een samenleving en de graad van ongezondheid en onwelzijn’

De rode draad door die studies is dat het huidige neoliberale economisch systeem mismatcht met de evolutionair ontwikkelde in weze sociale natuur van de mens waardoor vervreemding optreedt. Die vervreemding tussen de sociale natuur van de mens en de asociale doelen van het economisch systeem maakt mensen mentaal en fysiek ziek.

Het advies van de belangrijkste internationale geluksonderzoeker luidt: ‘Realiseer een verschuiving van een individualistische competitieve naar een solidaire samenwerkende samenleving.’

Op 22 januari 2018 presenteerde professor Richard Layard aan de London School of Economics zijn nieuwste boek On the origins of happiness. Dit boek is gebaseerd op een onderzoek naar geluk bij meer dan 100.000 personen uit vier landen. Richard Layard doet al tientallen jaren onderzoek naar geluk en is ‘s werelds meest eminente autoriteit op dat terrein.

Op de slotvraag bij zijn presentatie over het belangrijkste dat moet gebeuren om zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk gelukkiger te maken antwoordde de professor: ‘We hebben bovenal een echte paradigma-shift nodig van een individualistische, competitieve naar een solidaire, coöperatieve samenleving.’

Strijdbare solidariteit loont

We hebben zonet de Warmste Week achter de rug waar tienduizenden mensen deelnamen aan 12.495 geregistreerde acties die 17.286.122 euro opbrachten bestemd voor 1986 verschillende goede doelen. Maar er was het afgelopen jaar ook de strijdbare solidariteit van de werknemers van de Lidl, Ryanair, Ivago (vuilniskarren Gent), Avia Partner, B-post en de gele hesjes.

Hun strijd draaide niet alleen om koopkracht of werkdruk, maar ook telkenmale om respect. Hun verzet en overwinningen zelf dwingen bij ieder van ons respect af. De vakbondsbetogingen en acties van het afgelopen jaar tegen het langer werken voor minder pensioen, alsook de grootste klimaatbetoging ooit, leiden tot meer respect voor de kwetsbare mens en de kwetsbare planeet. Ook dat geeft de kracht van hoop.

Dirk Van Duppen is co-auteur van De Supersamenwerker (EPO) en huisarts bij Geneeskunde voor het Volk