Buenos Aires, 1994. Een zelfmoordterrorist blaast het joods cultureel centrum op. Balans? 85 doden. Oud nieuws, denkt u, zij het niet dat de zwaarste terroristische aanslag in Argentinië nooit opgehelderd is. Alberto Nisman, openbare aanklager, haalde het dossier uit de doofpot en daagde vorige week niemand minder dan Argentijns president Cristina Fernández de Kirchner voor de rechter. De dag voor zijn getuigenis werd Nisman dood aangetroffen in zijn appartement. De (zelf?)moord van Nisman veroorzaakt een golf van ongeloof en achterdocht in de hele natie.
Geen ‘Je Suis Charlie’ in Argentinië, wel ‘Yo Soy Nisman’. Deze demonstrant houdt een spandoek vast met daarop: ‘Wij zijn allemaal Nisman, ga je ons allemaal vermoorden?’
jmalievi (CC BY-NC 2.0)
‘Wat drijft iemand zover om zichzelf van het leven te beroven?’ vraagt Fernández de Kirchner zich luidop af. De bewijzen dat de 51-jarige Alberto Nisman zelf uit het leven stapte, zijn echter nog niet in kannen en kruiken. Zondagavond 18 januari om 22 uur lokale tijd werd zijn lichaam gevonden. Nisman lag op de grond in zijn badkamer, een kogel door zijn hoofd, met naast hem het wapen dat hem van het leven beroofde.
Verdacht overlijden
De bewijzen gaan eerder in de richting van zelfmoord. Zo redeneren zowel veiligheidssecretaris Sergio Berni als procureur Viviana Fein. Het appartement van Nisman was van binnenuit afgesloten, het gebouw waar hij verbleef was zwaar beveiligd en het pistool had Nisman zelf gevraagd aan een collega, ‘om zijn veiligheid te garanderen’. Dit zijn maar enkele van de aanwijzingen waarop Fein en Berni hun oordeel staven.
Een autopsie heeft die vermoedens bevestigd. Het rapport wees uit dat Nisman tussen twee en drie uur in de namiddag gestorven is. De beelden van de beveilingscamera’s tonen aan dat er op dat moment geen externe bezoekers in het gebouw aanwezig waren. Fein sluit evenwel niet uit dat Nisman onder druk gezet zou zijn om zelfmoord te plegen, net omdat het niet zijn eigen wapen was.
‘Het zou kunnen dat Nisman gedwongen werd om zelfmoord te plegen.’
De omstandigheden zijn hoe dan ook verdacht. Nisman beweerde bewijsmateriaal in zijn bezit te hebben om de betrokkenheid van onder andere de Argentijnse president aan te tonen in een terreurzaak uit 1994 die nooit werd opgelost. Hij kwam speciaal vroeger terug van vakantie naar Spanje, waar hij verbleef voor de verjaardag van een van zijn twee dochters, om op 14 januari die aantijgingen te maken. Zijn getuigenis tegen Fernández de Kirchner was maandag 19 januari gepland, de dag na zijn dood. Een afscheidsbrief is er niet gevonden. Ook zijn er tot op heden geen sporen van buskruit aangetroffen. Buskruit op zijn handen zou er op wijzen dat Nisman zelf het schot gelost zou hebben. Zonder dat laatste bewijsstuk kan het parket moord niet uitsluiten.
‘Op dit moment is niets duidelijk’, zegt Andrés Malamud, Argentijns politicoloog aan het Instituut voor Sociale Wetenschappen van de Universiteit van Lissabon. ‘Er zijn drie pistes: moord, zelfmoord en gedwongen zelfmoord. Het zou goed kunnen dat diegene die hier achter zit, bijvoorbeeld, zijn familie dreigde te vermoorden tenzij hij aan zichzelf de hand legde. Dat is allemaal mogelijk.’
Doofpotoperatie
Oppositieleiders eisen een transparant onderzoek. De joodse gemeenschap is op hun beurt vooral bang dat de nieuwe bewijzen die Nisman wilde voorleggen in de twintig jaar oude zaak niet naar buiten zullen gebracht worden door zijn overlijden.
Alberto Nisman was helemaal thuis in de zaak rond de autobomaanslag uit 1994, een terreurdaad gericht op gebouwen waar de Israëlisch-Argentijnse Gemeenschappelijke Vereniging (AMIA) gevestigd was. Daarbij lieten 85 mensen het leven. Ook vielen er meer dan 200 gewonden. Destijds werden Iran en de Libanese terreurgroep Hezbollah in verdenking gesteld, maar enige bewijzen daarvoor zijn nooit hard gemaakt. Nisman legde de schuld hiervan bij president Fernández de Kirchner: hij achtte haar persoonlijk verantwoordelijk voor een doofpotoperatie.
Herdenkingsmuur van de terroristische aanslag op het joods cultureel centrum in 1994. 85 doden, meer dan 200 gewonden, met Nisman als 86e slachtoffer.
Wally Gobetz (CC BY-NC-ND 2.0)
Die aantijgingen brachten een smeulend conflict opnieuw tot leven. ‘Het interessante hieraan is dat de huidige president de vorige, nota bene haar echtgenoot, dan zou bedrogen hebben door een pact met Iran te sluiten’, beweert Malamud.
Waarheidscommissies nummer 1
Néstor Kirchner, de overleden echtgenoot van Fernández de Kirchner, was president van 2003 tot 2007. Het opzetten van de waarheidscommissie was zijn eerste grote wapenfeit. Kirchner stelde Nisman aan om de zaak op te volgen. Geen onlogische keuze, aangezien de openbare aanklager al in 1997 gevraagd was voor de zaak door procureur-generaal Nicolás Becerra en dus over de nodige kennis en achtergrond beschikte.
De uitkomst van de commissie was, op zijn zachtst gezegd, magertjes. Het vooronderzoek bevatte zware fouten en de verdachten werden vrijgesproken. ‘Het onderzoek naar de echte schuldigen is nog niet afgesloten, maar de kans dat het daar nog tot een doorbraak komt, is erg klein’, schreef IPS-journaliste Marcela Valente elf jaar geleden. Voor de nabestaanden was het een bittere pil om te slikken.
Vastberaden
De openbare aanklager bleef zich niettemin vastbijten in de zaak. In 2006 vaardigde het Argentijnse Openbare Ministerie onder leiding van Nisman een internationaal aanhoudingsbevel uit voor voormalig Iraans president Hashemi Rafsanjani.
Nisman wilde eerder al Rafsanjani en Menem voor de rechter slepen, ex-presidenten van Iran en Argentinië.
Nisman achtte de Iraanse overheid schuldig aan de terreurdaad uit 1994. Volgens de openbare aanklager doet het feit dat de Argentijnse regering onder toenmalig president Carlos Menem terugkwam op zijn beslissing nucleaire technologie te delen met Rafsanjani dienst als motief. Menem wou zich zo meer richting het Westen oriënteren. Het besluit beknotte de relatie tussen Argentinië en Iran.
‘Hoewel de zelfmoordterrorist Hezbollah was, wezen de diplomatieke gebeurtenissen van toen op de betrokkenheid van Iran’, legt Malamud uit. ‘Ook president Menem stelde Nisman ter verdenking, vanwege de fouten in het vooronderzoek.’
Waarheidscommissie nummer 2
Onder Cristina Fernández de Kirchner, die in 2007 haar man opvolgde als president en in 2011 herverkozen werd, kwam de zaak opnieuw aan de oppervlakte. In 2013 kwamen Argentinië en Iran tot een akkoord om een internationale waarheidscommissie op te richten. Dat akkoord stelde dat Iraanse verdachten mogen ondervraagd worden door het Argentijnse gerecht, zij het in hun eigen land. Alberto Nisman werd niet betrokken in het onderzoek.
Het akkoord tussen de twee landen werd fel bekritiseerd. De westerse politiek die Menem invoerde na zijn besluit om geen nucleaire knowhow meer te delen met Iran, werd hiermee van de kaart geveegd. ‘Door dit akkoord bevindt Argentinië zich niet meer in een neutrale positie. Vanaf nu zal het Argentijnse buitenlandbeleid als antiwesters worden gezien’, zo analyseerde Malamud twee jaar geleden de impact van het verdrag.
Oppositieleiders en prominente figuren in de joodse gemeenschap drukten hun achterdocht uit. Zij waren voornamelijk bang dat de tot dan toe bereikte resultaten in het onderzoek teniet gedaan zouden worden. Volgens Nisman zat er echter nog veel meer achter.
Immuniteit in ruil voor olie
De beschuldigingen van Nisman zijn opgetekend in een document van 300 pagina’s dat twee dagen na zijn dood, op dinsdag 20 januari, publiek gemaakt is. Het zou bewijzen bevatten waaruit zou blijken dat Fernández de Kirchner er helemaal niet op uit was om de daders te vatten door het pact aan te gaan met Iran. Integendeel, volgens Nisman heeft de Argentijnse regering de Iraanse betrokkenen gratie verleend in ruil voor het sluiten van een handelsakkoord. Argentinië kampte destijds met een energietekort. Nisman gelooft dat de president immuniteit aangeboden heeft aan Iran in ruil voor olieaanvoer en een afzetmarkt voor Argentijns graan.
‘Fernández de Kirchner werkte bewust het proces tegen’, zo luidt het rapport van Nisman.
President Cristina Fernández de Kirchner wordt verdacht van medeplichtigheid in een doofpotoperatie rond de zwaarste terreuraanslag in Argentinië ooit.
Expectativa Online (CC BY 2.0)
‘Cristina Fernández de Kirchner heeft er bewust voor gekozen om het aandeel van Iraanse verdachten, die beschuldigd worden van betrokkenheid bij de terroristische aanslag van 18 juli 1994, te verdoezelen.’ Dat staat letterlijk te lezen in het lijvige rapport van Nisman. De bewijzen zou hij verkregen hebben door het afluisteren van telefoongesprekken. Niet enkel Fernández de Kirchner wordt expliciet vernoemd: minister van Buitenlandse Zaken Héctor Timerman zou de doofpotoperatie uitgevoerd hebben en ook andere ambtenaren worden ter verantwoording geroepen.
Niet iedereen geloofde de aantijgingen van Nisman. De regering ontkent de aanklacht formeel. Ook Rodolfo Canicoba Corral, de rechter die destijds het AMIA-proces leidde, vindt de idee van een samenzwering tussen de president en een aantal topambtenaren ‘sensatiezuchtig en ongeloofwaardig’. Volgens hem zijn er tegenstrijdigheden te vinden in het rapport van Nisman.
Geheime Dienst betrokken
Canicoba Corral dikt de plot aan door te wijzen op de relatie tussen de openbare aanklager en agent Jaime Stiusso, die onlangs ontmaskerd werd als spion. ‘Nisman werd gestuurd door de Geheime Dienst’, aldus de rechter. ‘Zij hebben het onderzoek gevoerd, niet omgekeerd.’
Ook Malamud baart zich zorgen over de betrokkenheid van de Geheime Dienst. ‘Als het om moord of gedwongen zelfmoord zou gaan, zijn er drie mogelijke daders: ofwel zit de Argentijnse regering achter zijn dood, ofwel Iran, ofwel de Geheime Dienst. Het recente spionnenschandaal zorgde voor grote veranderingen aan de top. Ik zou een wraakactie tegen Nisman niet uitsluiten.’
Complottheorieën tieren welig in Argentinië. De grootste slachtoffers van de whodunit zijn de nabestaanden van de slachtoffers van twintig jaar geleden. Hun verdriet wordt opnieuw gemediatiseerd.
Het beloofde land
Argentinië heeft de grootste joodse gemeenschap van heel Latijns-Amerika. De aanslag van 1994 was niet de eerste keer dat de bevolkingsgroep expliciet geviseerd werd. In 1992 kwamen er 29 personen om bij een bomaanslag op de Israëlitische ambassade. Ook dat incident werd volgens Nisman georkestreerd door Iran.
De meer dan 200.000 joden in Argentinië zijn geschokt door de dood van Nisman. Voor hen is de openbare aanklager een martelaar. Op twitter benoemt een rabbijn hem tot 86e slachtoffer van de aanslag.
Nisman, la víctima 86 del atentado a la AMIA. ¿Con quién vamos a firmar un memorándum para encubrir ahora su muerte?
— Sergio Bergman (@sergiobergman) January 19, 2015
‘Verdriet, ongeloof… Hun emoties gaan alle kanten uit’, zegt Malamud. ‘Maar vooral de onzekerheid treft hen. Niemand weet wat er exact aan de hand is, maar iedereen weet dat het slecht is.’
Leonardo Jmlenitsky en Julio Schlosser, respectievelijk voorzitters van AMIA en de Argentijns-Israëlitische Liga DAIA, zijn bovenal ongerust. ‘Dit is catastrofaal. Nisman heeft meer dan tien jaar kennis van zake: hij is onvervangbaar. zonder hem geen aanklacht.’
‘Nisman is onvervangbaar. Zonder hem geen aanklacht.’
Hierin zouden de topfiguren van de joodse gemeenschap in Argentinië wel eens gelijk in kunnen hebben. Het rapport is openbaar gemaakt, maar het is maar de vraag of de aanklacht werkelijk verder opgevolgd zal worden. Daarvoor moet volgens Malamud eerst een nieuwe procureur opstaan om de zaak in handen te nemen. ‘Maar,’ zegt hij, ‘op dit moment is de moord op Nisman dringender dan de aantijgingen die hij maakte een week voor zijn dood. Het is moeilijk te zeggen of de zaak nog voor een rechter zal verschijnen, laat staan wanneer.’
Marsen voor Nisman, tegen gebrekkige justitie
DAIA roept op tot marsen ter ere van Nisman. Het is echter niet enkel de joodse gemeenschap die op straat komt. De hele week al, in alle uithoeken van het land, tonen Argentijnen hun verslagenheid. ‘Het is geen kwestie van protest, maar van manifestaties. Argentinië vereenzelvigt zich met Nisman en wil zijn steun betuigen’, verduidelijkt Malamud.
‘Basta!’ klinkt het tijdens die marsen. Het is genoeg geweest. Sommige Argentijnen maken de verwijzing naar Charlie Hebdo: op hun spandoeken prijkt ‘Yo soy Nisman’, ‘Ik ben Nisman’. Die woorden tonen aan dat ook in Argentinië de vrijheid in gevaar is.
‘Nunca más’, ‘Nooit meer’, ook de titel van een boek dat de Argentijnse dictatuur aanklaagt. De slogan dateert uit 1984, tien jaar voor de aanslag op AMIA, maar heeft nog niet aan kracht ingeboet.
Beatrice Murch (CC BY 2.0)
Een andere kreet is ‘Nunca más’, ‘Nooit meer’, een oude belofte uit het postdictatoriaal Argentinië die nooit doorgevoerd is in de realiteit. Het is namelijk niet de eerste keer dat in Argentinië een aanklacht naar de achtergrond verdwijnt. Ook Malamud is zich daarvan bewust: ‘In ons land bestaat de traditie om zaken onopgelost te laten. Het Argentijns rechtsbestel staat gekend omwille van zijn onbekwaamheid. Dit is geen uitzondering.’
Verkiezingen om de hoek
Maar zelfs mocht de zaak voor de rechtbank verschijnen en de onschuld van Fernández de Kirchner, en veel topambtenaren in haar kielzog, aangetoond worden, dan nog zijn volgens hem de omstandigheden te mysterieus om haar imago te redden. En met haar de hele partij.
In oktober vinden er verkiezingen plaats in Argentinië. Fernández de Kirchner zal niet herverkozen worden. Niet omwille van de verdachte dood van haar aanklager, maar door de grondwettelijke beperkingen die Argentijnse presidenten ervan behoeden meer dan twee ambtstermijnen te regeren. Haar opvolger binnen de Partido Justicialista moet echter niet al te veel hoop koesteren. ‘Iedereen lijdt onder de aanklacht: de partij zal dit niet te boven komen.’
UPDATE: Sinds het verschijnen van dit artikel werd het verhaal enkel maar complexer. President Fernández de Kirchner beweert intussen dat Nisman dan toch vermoord zou zijn. De geheime dienst zou Nisman gebruikt hebben om de Argentijnse regering in verdenking te stellen. ‘Ze buitten hem uit toen hij nog leefden, en daarna wilden ze hem dood’. MO* houdt u op de hoogte.