De Europese Unie dreigt haar greep op Polen te verliezen

Eind deze maand heeft de Europese Raad de kans over te gaan tot de uitvoering van artikel zeven van het verdrag van Lissabon. Als alle lidstaten akkoord gaan, kan Polen haar stemrecht in de Raad verliezen. Hongarije liet reeds verstaan dat het de sancties niet zal steunen. Dat is dus een de facto veto.

Een aantal ngo’s waaronder Human Right Watch en Amnesty International, laten in een open brief weten dat ze wel voorstander zijn van de maatregel. Het is volgens hen de enige manier om een einde te maken aan de constante ondermijning van de rechtsstaat.

Polen en de Europese Commissie verschillen al een hele tijd van mening. Een paar dagen geleden, op de veiligheidsconferentie in München, werd dit zeer zichtbaar. Vicevoorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans en de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Witold Waszczykowski voerden er een niet al te fraai schouwspel op.

Op een panelgesprek tijdens de veiligheidsconferentie in München zitten Witold Waszczykowski (tweede van links) en Frans Timmermans (in het midden) naast elkaar.

Image source: MSC / Koerner​

Timmermans stak van wal: ‘Kijk naar Roemenië. Van zodra de Roemenen de indruk hadden dat hun parlement corruptie vrijuit zou laten gaan, kwamen ze massaal de straat op. En in Polen zelf: van zodra de Poolse vrouwen de indruk hadden dat vrouwenrechten geschonden zouden worden, kwamen ze massaal de straat op.’

‘Dit is het bewijs dat waarden breed gedeeld worden in de Unie. Iedereen is gelijk voor de wet. Die is besloten op Europees niveau en moet toegepast worden in de lidstaten. De rechtsstaat vraagt dat regeringen niet tussen komen in justitie. Niet de macht, maar verdragen en wetten zijn de basis van de Europese Unie.’

‘Niet de macht, maar verdragen en wetten zijn de basis van de Europese Unie.’

‘Laat ons alsjeblief toe onze eigen grondwet te respecteren. Niet uw visie op onze grondwet’, antwoordde Waszczykowski. ‘U hebt zelf gevraagd om de opinie van de Venice Commission, die was zeer duidelijk. Het enige wat ze terugkregen was een beledigend antwoord’, zei Timmermans.

Waarop Waszczykowski zei: ‘Het advies van de Venice Commission luidde: “Jullie hebben een politieke onenigheid, los het op met politieke instrumenten.” Zonder tussenkomst van buitenlandse instanties dus.’

Timmermans noemde dit “alternatieve feiten”.

Hoe is het zover kunnen komen?

Sinds de wissel van de macht in 2015 heeft de Poolse rechtstaat te kampen met een constitutionele crisis. De regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) startte na haar overwinning met absolute meerderheid een frontale aanval tegen het Grondwettelijk Hof. De aanvoerder van dit offensief was Jarosław Kaczyński, de voorzitter van PiS. Zelf vertegenwoordigt hij enkel het volk in het parlement, maar met een president en eerste minister uit eigen achterban heeft hij de touwtjes strak in handen.

Met een president en eerste minister uit eigen achterban heeft Jarosław Kaczyński de touwtjes strak in handen.

De commotie begon toen de kersverse regering weigerde drie nieuwe rechters te beëdigen. Net voor de verkiezingen hadden de vorige regeringspartijen Burgerplatform (PO) en de Poolse Volkspartij (PSL) de wet over de benoeming van rechters aangepast. Rechters wiens termijn verstreek voor het einde van het jaar konden hierdoor al vervangen worden.

Op deze manier slaagden PO en PSL erin vijf rechters aan te stellen vlak voor de stembusgang. De benoemingen werden aangeklaagd bij het Grondwettelijk Hof zelf. Het Hof oordeelde op 3 december 2015 dat drie van de vijf rechters wettelijk benoemd waren en dus moesten aanvaard worden door de nieuwe regering. Toch weigert president Duda (PiS) tot op vandaag de rechters te beëdigen en kan het Pools Grondwettelijk Hof niet naar behoren functioneren.

Op 24 december 2015 stemde het parlement een nieuwe wet om iedere zaak aanhangig bij het Grondwettelijk Hof chronologisch af te handelen. Door de overvloed aan zaken stond het tribunaal buiten spel. Het duurde tot maart 2016 voor het Hof deze nieuwe wet ongrondwettelijk kon verklaren. De uitspraak werd echter nooit geprint door de regering en is daarmee niet van kracht.

Conservatieve contrarevolutie

Link

Lees over de maatregelen tegen de persvrijheid: Duizenden Polen op straat tegen ‘afglijden naar autocratie’

Deze opmerkelijke tactiek past binnen de strategie van Jarosław Kaczyński. Hij wil koste wat het kost het conservatieve programma van zijn partij doordrukken. Zo verving hij reeds de bestuurders van publieke televisie- en radiostations.

Er ligt ook een wetsvoorstel klaar die de toegang van journalisten tot het parlement zal bemoeilijken. Hierdoor komt de persvrijheid in Polen onder druk te staan. Mensenrechten, waar persvrijheid deel van uitmaakt, zijn een belangrijke hoeksteen van de Europese Unie en moeten beschermd worden.

Jarosław Kaczyński leider van regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS)

Piotr Drabik (CC BY 2.0)​

Dat liet Timmermans, de vicevoorzitter van de Europese Commissie, duidelijk verstaan tijdens het panelgesprek op de veiligheidsconferentie in München. ‘Burgers van Polen zijn ook burgers van de Europese Unie. Het is aan de Europese Commissie om Poolse burgers te beschermen als hun rechten bedreigd worden.’

Waarop Waszczykowski antwoordde: ‘Dat gaat alleen over de vier vrijheden. Niet meer dan dat. Wij willen een Europese Unie dat zich beperkt tot de vier vrijheden.’

‘De gemeenschappelijke markt en de muntunie zijn slechts middelen om de waarden van de Unie uit te dragen, geen doel op zich.’

De vier vrijheden waar de Poolse minister op doelt, zijn die van vervoer van personen, goederen, diensten en kapitaal. De visie van Timmermans is een stuk uitgebreider. Voor hem is de Unie gebaseerd op waarden, en zijn de gemeenschappelijke markt en de muntunie geen doel op zich, maar middelen om die waarden uit te dragen.

De discussie legt een belangrijk pijnpunt bloot. De visies lopen zo sterk uiteen dat een compromis nog maar moeilijk te sluiten is. Polen houdt het been stijf omdat ze weten dat Europa dit jaar wel eens zou kunnen veranderen. Het land wil een “Europa van de naties” - sterke nationale regeringen, beperkte bevoegdheden voor de Europese Commissie, zonder tussenkomsten op het vlak van waarden - en kan daarmee op de steun van Hongarije rekenen. Ook de Franse republikeinse presidentskandidaat Fillon is daar een voorstander van.

Wat doet Europa?

Op 1 Juni vorig jaar schreef de Venice Commission, onderdeel van de Europese Raad, een eerste opinie om haar bezorgdheid te uiten aan de Poolse regering. Daarmee werd de eerste stap gezet in wat heet “The EU Framework to strengthen the rule of law.” Het ultieme einde van dit pad is de toepassing van artikel zeven van het verdrag van Lissabon waarbij sancties kunnen opgelegd worden.

Een eerste aanbeveling kwam er op 27 juli 2016. Omdat die geen gehoor kreeg, vroeg Frans Timmermans midden december aan de Poolse regering om zo snel mogelijk een einde te maken aan de crisis. Amper twee weken later volgde een tweede aanbeveling van de Europese Commissie.

Zopas, op maandag 20 februari, liet Polen weten dat hun aanpassingen aan het Grondwettelijk Hof volgens hen in lijn zijn met de Europese standaarden. Ze leggen alle aanbevelingen naast zich neer en doen alsof er niets aan de hand is.

Link

Lees ook: Is Polen op weg naar een 21ste eeuws fascisme?

Waarom is Europa niet strenger?

Een bezoek van Angela Merkel aan Polen maakt duidelijk waarom Europa niet met hardere hand kan optreden. De Duitse bondskanselier gaf geen openlijke kritiek op de problemen met het Grondwettelijk Hof. Volgens Dr. Slawomir Józefowicz, gastdocent aan het Instituut voor Politieke Wetenschappen (INP) van de Universiteit van Warschau, is ze zich zeer bewust van het probleem maar realiseert ze zich ook dat PiS nog steeds zeer populair is in Polen.

Angela Merkel op vriendschappelijk bezoek in Polen

Die bundesregierung​

‘Ze heeft de Poolse autoriteiten nodig en weet dat de regering niet zal veranderen in de komende jaren. Deze regering is een volwaardige partner voor Duitsland. In deze tijd is het belangrijk om Polen aan haar kant te hebben. Door de Brexit en de aankomende verkiezingen in onder andere Nederland en Frankrijk heeft ze steun voor haar visie nodig.’

‘In het verleden was PiS vaak sceptisch was ten aanzien van Duitsland. In het bijzonder voor het immigratiebeleid dat Merkel voert. Daarnaast vindt de partij dat de vorige Poolse regering te afhankelijk was van Duitsland. PiS wil onafhankelijker zijn en meer respect krijgen.’

‘We moeten het bezoek van Merkel zien binnen zijn context. Het is een moeilijke en dynamische situatie, Trump en de Brexit zijn zeer belangrijke problemen voor Duitsland als de grootste economische speler van Europa. Voor Polen zijn dit kleinere problemen en zijn het zelfs mogelijke kansen. Europa is toe aan een grondige herschikking en Polen ziet zichzelf daarin een belangrijkere rol spelen.’

Merkel heeft er alle belang bij bondgenoten te vinden.

Polen is een grote afzetmarkt voor Duitsland. Maar Merkel heeft de Polen ook nodig als ze steun wil voor haar Europees project. De euro-sceptische Marine Le Pen, presidentskandidaat voor het Front National, en Geert Wilders met zijn Partij Voor de Vrijheid vormen een veel grotere uitdaging voor Europa. Merkel heeft er alle belang bij goede bondgenoten te vinden. Polen is op vlak van economie en defensie zeer afhankelijk Europa en is dus zeker geen tegenstander van de Unie.

Link

Lees hier ons onderzoek over Hongaarse autocratie.

De schending van de rechtsstaat komt dan ook erg ongelegen. Nu artikel zeven zo dichtbij komt is de grote vraag hoe hoog Europa haar waarden nog in het vaandel draagt. Zullen de Polen net zoals de Hongaren gespaard blijven? Of zal er voor het eerst echt opgetreden worden?

Józefowicz ziet dit niet zo snel gebeuren: ‘Als ze het doen zal het zeker geen strenge straf zijn. Polen wordt te belangrijk na de Brexit. En met de aankomende verkiezingen in Frankrijk en Nederland zullen we een ander Europa zien. Kaczyński en de Hongaarse premier Orbán zijn geen tegenstanders van de Europese Unie en zijn dus geen gevaar voor het voortbestaan ervan. Ze moeten niet behandeld worden als vijanden maar als bondgenoten.’