Volgens de toonaangevende Amerikaanse natuurkundige Amory Lovins verwoest het industrieel kapitalisme zijn twee belangrijkste kapitaalbronnen: de wereld van de natuur en goed functionerende samenlevingen. MO* onderzocht hoe dat anders kan en hoe natuurlijk kapitaal zijn plaats verovert in onze economie.
In een economisch model dat alles haarfijn voorspelt, berekent en inschat blijft natuurlijk kapitaal, zeg maar de voorraad van natuurlijke hulpbronnen waarover de wereld beschikt, steevast op de achtergrond.
De consumptiemaatschappij heeft nu eenmaal geen tijd voor trage, dure en complexe ecosysteemdiensten.
De natuur lijkt enkel nuttig als gratis – maar daarom niet onuitputtelijke – bron. In een door kostenefficiëntie, directe winst en industriële productie gekenmerkte wereldeconomie is weinig plaats weggelegd voor duurzaam gebruik van natuurlijke systemen.
Volgens de toonaangevende Amerikaanse natuurkundige Amory Lovins (rechts) verwoest het industrieel kapitalisme zijn twee belangrijkste kapitaalbronnen: de wereld van de natuur en goed functionerende samenlevingen.
The Aspen Institute (CC BY-NC-ND 2.0)
Richting natuurlijk kapitaal
Investeren in manieren om onze ecosystemen te behouden en beheren staat niet bekend als een rendabele strategie voor economische groei of kapitaalaccumulatie. Toch kan duurzaam gebruik van natuurlijk kapitaal – ook in tijden van crisis – lucratief zijn binnen een concurrerend vrijemarktmodel.
‘Een duurzaam, ecologisch én winstgevend ondernemingsplan is lang geen utopie meer’, zegt ‘ecologisch bankier’ Pavan Sukhev. Door de opwarming van de aarde en de economische crisis ontstaat een nieuw bewustzijn rond ecologisch en duurzaam ondernemerschap.
Natuurkapitaal en ecosysteemdiensten – het vermogen van de natuur om in nuttige goederen en diensten voor de samenleving te voorzien – kunnen namelijk wél een rol spelen in een winstgevend bedrijfsmodel.
Pavan Sukhev: ‘We zijn voortdurend geneigd om publieke en natuurlijke rijkdom te negeren, simpelweg omdat het gemeenschappelijk goed is.’
© CNI
Paradoxaal genoeg zorgt de economie, gericht op het maximaliseren van winst en welvaart, voor de teloorgang van onze waardevolste kapitalen.
Verschillende studies, zoals de Millennium Evaluatie van Ecosystemen (MEA, 2003) en de Economie van Ecosystemen en Biodiversiteit (TEEB, 2010), wezen erop dat met de teloorgang van mondiale ecosystemen, ook de mogelijkheden van ecosysteemdiensten voor de mens achteruitgaan.
Globalisering, een groeiende wereldbevolking, opwarming van de aarde en kapitalisme oefenen zware druk uit op ecosystemen wereldwijd. Natuurlijke hulpbronnen geraken uitgeput en een graaicultuur doet het ecologische evenwicht wankelen. Onmiddellijke neveneffecten hiervan, zoals overstromingen, aanhoudende periodes van droogte of luchtvervuiling, houden risico’s in voor de gezondheid en welvaart van de samenleving.
Paradoxaal genoeg zorgt de economie, gericht op het maximaliseren van winst en welvaart, ook voor de teloorgang van onze waardevolste kapitalen en garanties op welvaart.
Bill Gates pleit voor een creatief of verlicht kapitalisme, dat streeft naar een symbiose tussen enerzijds vrije markt en privatisering en anderzijds filantropische en duurzame ecologische doelen.
OnInnovation (CC BY-ND 2.0)
Lees ook: Over mayonaise en verlicht kapitalisme
Een van de grote voorvechters voor het ‘heruitvinden’ van het kapitalistisch stelsel is Bill Gates. Hij pleit voor een creatief of verlicht kapitalisme, dat streeft naar een symbiose tussen enerzijds vrije markt en privatisering en anderzijds filantropische en duurzame ecologische doelen.
Maar een groter draagvlak creëren voor ecosysteemdiensten in de samenleving en het centraal stellen van de baten van natuur in de economie is geen sinecure. Toch bewijzen enkele innoverende projecten en ondernemers dat natuurkapitaaldiensten wel degelijk economisch rendabel kunnen zijn en dat ook duurzame, biotische processen een specifieke meerwaarde hebben voor de economie.
Blauwe economie
Gunter Pauli (ZENI): ‘Laten we niet meer van de aarde vragen. Laten we meer doen met wat de aarde biedt.’
Gunter Pauli: ‘Meer dan 10 jaar, bijna 200 innovaties en 100 miljoen extra banen door de blauwe economie’
© Lars Ling
De Belgische zakenman Gunter Pauli zoekt al heel zijn carrière naar een synergie tussen natuur en economie. Pauli is niet de eerste de beste en alles behalve een geitenwollensokkenondernemer.
De voormalig directeur van het bedrijf Ecover, gespecialiseerd in de productie van biologisch afbreekbare schoonmaakmiddelen, is auteur van verschillende boeken en lid van de Club van Rome.
In 1994 richtte hij ZERI op, een collectief van wetenschappers en ondernemers dat duurzame productiemethoden ontwikkelt en conventionele manieren van produceren en consumeren ingrijpend wil veranderen aan de hand van natuurlijke processen.
Een selectie uit Pauli’s repertoire van gerealiseerde innovatieve projecten: In Zimbabwe kweekte ZERI paddenstoelen op pulpafval uit de koffiebonenteelt en van de Namibische woestijnkever leerde hij een efficiëntere manier om waterdamp op te vangen en via fotosynthese zonne-energie op te wekken.
Op de Fiji-eilanden werden emissie-neutrale viskwekerijen ontwikkeld en in China produceren ze dankzij onderzoek van ZERI nu steenpapier, honderd procent recycleerbaar papier geproduceerd uit fijngemalen steenafval. Door de efficiëntie waarmee een walvis met zijn energie omgaat te bestuderen, kon ZERI een alternatieve pacemaker ontwikkelen, die geen gebruik maakt van batterijen.
Het zijn slechts enkele van de bijna tweehonderd innovaties die Gunter Pauli met ZERI op de markt bracht.
eerste honderd procent recycleerbare notitieboekjes uit steenpapier zijn een feit.
© Niftynotebook
Lees ook: Hoe sociaal is de circulaire economie?
Pauli gelooft rotsvast dat kennis van de wijze waarop ecologische organismen – van bacteriën en weekdieren tot planten en zoogdieren – functioneren ons kan helpen oplossingen te formuleren voor mondiale uitdagingen. Zijn blauwe economie streeft naar een concurrentiële, mar circulaire economie, met lage koolstofuitstoot en zuinig grondstoffenverbruik.
De integratie van natuurlijk kapitaal in de economie oefent niet alleen een positieve invloed uit op het behoud en ontwikkelen van ecosystemen en biodiversiteit, maar betekent ook een rechtstreekse meerwaarde voor de economie.
De beste kans op meerwaarderealisatie ligt volgens Pauli in het kopiëren van de afvalvrije doelmatigheid van ecosystemen. ‘Innovatie, ecologie, lokale groei en het genereren van nieuwe waarden in plaats van kostenbesparing zijn de toekomst’, beweert de Belgische econoom.
Lees hier meer over El Hierro!
Een bioraffinaderij van Novamont op Sardinië en het energieproject Gorona del Viento op het Canarische eilandje El Hierro zijn Pauli’s eerste grote ondernemingen in Europa. De internationale belangstelling was groot toen in het voorjaar van 2014 bleek dat El Hierro de eerste landmassa ter wereld werd die de klok rond vertrouwt op hernieuwbare energiebronnen.
El Hierro is het eerste eiland ter wereld dat voor 100 procent draait op hernieuwbare energie. Bewoners besparen daarmee zo’n veertigduizend olievaten per jaar.
© Sergei Golyshev
‘Geef de natuur een waarde’
Pavan Sukhev (TEEB): ‘Iedereen gebruikte de natuur omdat ze waardevol is, maar we verliezen ze omdat het gratis is.’
De Indiase milieueconoom Pavan Sukhev gelooft dat de onzichtbaarheid van de natuur in de economie zorgt voor een geleidelijke degradatie en verlies van waardevolle natuurlijke bronnen.
Na een succesvolle loopbaan als bankier bij onder andere Deutsche Bank, besloot Sukhev in 2008 een sabbatjaar te nemen. Hij stampte het internationaal initiatief TEEB uit de grond, dat de aandacht vestigt op de wereldwijde economische baten van biodiversiteit en oplossingen aanreikt tegen ecosysteemdegradatie.
‘Het materiaal van de aarde wordt elke dag gratis en voor niets gebruikt’, zegt Sukhev, tevens ook voorzitter van de Mondiale Raad voor Biodiversiteit en Ecosystemen bij het Wereld Economisch Forum (WEF). ‘De natuur is lange tijd economisch onzichtbaar gebleven.’
Het amazonewoud produceert ongeveer 20 miljard ton waterdamp per jaar. Een levensnoodzakelijke regenfabriek waar Zuid-Amerikaanse economieën op draaien. ‘Maar niemand betaalt deze factuur.’
© happyapple
‘Wat als we de natuur een waarde geven en hiervoor betalen?’
Een voorbeeld kan deze stelling het best illustreren: noordoostelijke passaatwinden zuigen massa’s waterdamp op boven het Amazonegebied, die uiteindelijk in de vorm van regen valt over de La Plata Delta ten zuiden van Brazilië.
Deze regencyclus, met het Amazonegebied als regenfabriek, voedt een landbouweconomie ter waarde van ongeveer 240 miljard dollar in landen als Uruguay, Paraguay en Argentinië.
‘Hoeveel betalen deze landen voor het behoud en de bescherming van die essentiële bron voor hun economie?’, vroeg Sukhev zich af tijdens een TED-Talk in 2011.
Ook de farmaceutische industrie, die nochtans 60 procent van onze medicijnen produceert uit moleculen verzameld in regenwouden of koraalriffen, draagt weinig of niet bij tot het behoud van deze ecologische infrastructuur. ‘Dit is de economische onzichtbaarheid van de natuur.’
Volgens Sukhev dient de economie als overtuigend middel tegen klimaatverandering en voor het behoud van ecosystemen. ‘Wat als we de natuur een waarde geven en hiervoor betalen?’, vraagt hij. ‘Zouden we beter nadenken over wat we gebruiken en hoe we iets ontwikkelen?’
Door een monetaire waarde te geven aan de activa van de aarde maakt Sukhev natuurlijk kapitaal tot een wezenlijk onderdeel van het kapitalistisch systeem. Hij gelooft immers dat ondernemers alleen op deze manier rekening houden met het behoud en beheer van ecosystemen.
De mens heeft volgens Sukhev het absolute onvermogen om het verschil waar te nemen tussen publieke voordelen en private winsten. ‘We zijn voortdurend geneigd om publieke en natuurlijke rijkdom te negeren, simpelweg omdat het gemeenschappelijk goed is.’
Het erkennen van de levensnoodzakelijkheid van natuurlijk kapitaal is een eerste stap, maar volgens Sukhev moeten ecosysteemdiensten ook opgenomen worden in onze economische modellen. Het aanbod van de natuur moet in evenwicht blijven met de vraag van de samenleving, maar op dit moment helt de balans veel te veel door naar de vraag van de samenleving.
‘Bij het berekenen van het bnp, de graadmeter van nationale economische prestaties, vergeten we ons belangrijkste kapitaal. Wanneer we bedrijfsprestaties meten negeren we de impact ervan op de natuur en wat de onderneming de gemeenschap kost.’
Natuur is logisch
Jan Ockerman (Kauri): ‘Ecosystemen leveren onophoudelijk producten en diensten die onmisbaar zijn voor ons, onze maatschappij en onze economie.’
Het gebrek aan aandacht voor natuurlijk kapitaal in de economie is overal zichtbaar. In Vlaanderen wijst het Natuurrapport 2014 van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) erop dat de levering van ecosysteemdiensten door de huidige manier van werken en wonen wordt beknot.
De maatschappij benut de voordelen en diensten van de natuur – zoals voedselproductie, klimaatregulatie, bestuiving door insecten, bescherming tegen overstromingen luchtzuivering of groene ruimte voor recreatie – niet optimaal.
Eric Dierckx: ‘In België is er nog weinig bewustzijn rond ecosysteemdiensten en overheden moeten nog geactiveerd worden. We merken wel dat veel bedrijven open staan.’
© Naturalogic
‘Ecosysteemdiensten zijn van fundamenteel belang voor de ondersteuning van het leven op aarde. Wanneer je maatschappelijke uitdagingen door een ecosysteemdienstenbril bekijkt, merk je hoe de natuur en economie niet elkaars tegenpolen moeten zijn, maar net elkaar kunnen versterken’, Zegt INBO coördinator Maarten Stevens.
In België zijn er binnen de netwerkorganisatie Kauri, het Belgisch ontmoetingspunt voor globale duurzame actie, verschillende ondernemingen die inzetten op natuurlijk kapitaal. Kauri fungeert als overlegplatform voor ngo’s aan de ene kant en bedrijven en ondernemingen aan de andere kant, om samen te streven naar duurzame wereldeconomie.
Begin dit jaar ging Kauri samen met Business&Society, de andere koepel die de maatschappelijke verantwoordelijkheid van bedrijven centraal stelt. Op die manier hopen beide organisaties hun reële impact op bedrijven en samenleving te vergroten.
De jonge onderneming Naturalogic, een van de leden van het Kauri-netwerk, ontstond in november 2014 uit het zusterbedrijf CO2Logic, dat in 2006 als eerste in België een prijs plakte op de CO2 impact van bedrijven. Naturalogic wil natuurkapitaaldiensten toegankelijk maken en aanpassen aan bedrijven en organisaties in de Benelux. Het adviesbureau verleent begeleiding voor ondernemers om hun natuurlijk kapitaal te beheren en te implementeren in een duurzaam economisch model. Daarnaast toont Naturalogic bedrijven hoe ze duurzame productie mee kunnen doorrekenen om geen verlies te lijden.
Eric Dierckx (Naturalogic): ‘Privatiseren is goed voor ondernemerschap. De impact van ondernemerschap privatiseren is goed voor duurzame ontwikkeling. Als we de opbrengst privatiseren, waarom dan niet ook de impact?’
‘Het overgrote deel van productie houdt geen rekening met haar ecologische voetafdruk’, zegt directeur Eric Dierckx. ‘Via Naturalogic kunnen investeerders een waarde geven aan hun ecologische voetafdruk en deze meetbaar maken.’
Is er dan geen sprake van vermarkting van de natuur? ‘Het meetbaar maken van natuurlijk kapitaal betekent niet het vermarkten van de natuur. Privatiseren is goed voor ondernemerschap en de impact van ondernemerschap privatiseren leidt tot duurzame ontwikkeling. Als we de opbrengst privatiseren, waarom dan niet ook de impact?’
Naturalogic leerde de kneepjes van het vak in nauwe samenwerking met het Britse bedrijf Trucost. Het gelijkaardige adviesbureau heeft ondertussen veel ervaring met de ontwikkeling van vernieuwende en datagestuurde oplossingen voor duurzaamheidsuitdagingen. Trucost, de internationale marktleider in natuurkapitaal consultancy, verleende al advies aan multinationals als Back of America, 3M, Banco Popular, Dell, HP en Samsung.
Naturalogic gelooft in een synergie tussen natuur en economie.
© Naturalogic
Het analyseren van de volledige ecologische impact blijft in vele gevallen giswerk.
Het bekendste voorbeeld van Trucosts natuurkapitaaladvies is de analyse van Puma’s milieu-resultatenrekening. Het kledingmerk was de eerste textielgigant die haar impact op het milieu volledig berekende en doorrekende aan de consument.
In 2010 liet het Duitse kledingbedrijf zijn jaarlijkse uitstoot van onder andere broeikasgassen, waterverontreiniging, landverbruik en luchtvervuiling berekenen door Trucost.
Het Britse adviesbureau kwam uit op 145 miljoen euro aan milieukosten op jaarbasis. Puma voegde deze kosten toe aan haar jaarrekening en via ecolabels op kledij wist de consument precies waar de meerprijs naartoe ging. Het bedrijf investeerde vervolgens de opbrengsten in het ontwikkelen van ecologische en duurzame productiemethoden.
‘Hoe baanbrekend het ook mag zijn, het berekenen van de ecologische impact over de volledige productieketen van Puma is een ruwe schatting’, bekritiseerde Oliver Balch van The Guardian de stunt van het kledingmerk.
Een andere vaak geformuleerde kritiek op het berekenen van de ‘factuur van de natuur’, is dat een marktwaarde plakken op de ecologische voetafdruk onmogelijk is. Het analyseren van de volledige ecologische impact blijft inderdaad in vele gevallen giswerk met vaak weinig zeggende boekhoudkundige cijfers.
De meerwaarde zit hem echter in het creëren van een zeker ecologisch bewustzijn bij bedrijven en ondernemers. Het denkmodel helpt ecosysteemdiensten in beeld te brengen en mee te nemen in besluitvorming. Bewustwording van de ecologische kosten helpt bij tot het in stand houden van ecosystemen en biodiversiteit en ontwikkelen van duurzaam ondernemerschap. Een belangrijke stap naar herkennen, waarderen en verzilveren van de waarde van de natuur.