Khorasan, mythische moslimnatie in Centraal-Azië

Analyse

Khorasan, mythische moslimnatie in Centraal-Azië

Khorasan, mythische moslimnatie in Centraal-Azië
Khorasan, mythische moslimnatie in Centraal-Azië

Sinds vorige zomer maakt het concept van een kalifaat opnieuw deel uit van het dagelijkse taalgebruik. Ook dit jaar valt de uitbreiding van onze jihadistische woordenschat onder de letter k. Wat is Khorasan?

Khorasan is bij de liefhebbers van natuurvoeding vooral bekend van de oertarwe die de naam van de Centraal-Aziatische regio draagt. Het is ook de naam van een Iraanse provincie en van de op twee na grootste Iraanse krant – die online ook in het Engels te lezen is. In toenemende mate wordt het verleden uit Centraal-Azië echter gerecycleerd tot een mobiliserende politieke mythe, die ingeschakeld wordt in de geopolitieke strijd van allerhande jihadi’s.

In juli werd een topkaderlid van al-Qaeda in Syrië uitgeschakeld. Hij leidde er de Khorasan-groep. In Afghanistan publiceert al-Qaeda een online magazine dat De Voorhoede van Khorasan heet. En de concurrerende Islamitische Staat probeert het opstandelingenterrein in Pakistan en Afghanistan te veroveren onder de naam Wilayad Khorasan en lanceerde begin dit jaar de Khorasan-Sjoera, een raad van leidinggevende Pakistaanse ex-Talibanstrijders die trouw zwoeren aan de zelfverklaarde kalief van IS, Aboe Bakr al-Bagdadi. Tijd om Khorasan beter te leren kennen.

© Dirk Billen

© Dirk Billen

Khorasan is waar de zon opkomt

Khorasan betekent letterlijk het land van de rijzende zon, het oosten dus, en kreeg zijn naam tijdens de periode van de Perzische Sassaniden (224 v.C. – 651 n.C.), het laatste pre-islamitische rijk in het Midden-Oosten. De regio is moeilijk scherp af te bakenen, maar de kern ligt in het huidige Noordoost-Iran, Zuid-Turkmenistan en Afghanistan. Vaak worden ook stukken van Oezbekistan, Tadzjikistan en zelfs Pakistan bij het historische Khorasan gerekend.

Na de verovering van de Perzische gebieden door islamitische Arabische legers in de jaren 650, zouden groepen en bewegingen vanuit dit oostelijke deel van het uiterst snel ontstane islamitische wereldrijk een belangrijke rol spelen. Na de eerste vier kaliefen ontstond de Arabisch-islamitische dynastie van de Omajjaden, die volgens veel critici in de buitengebieden van het rijk nog maar weinig bezig waren met het nieuwe geloof en al te veel aandacht hadden voor de oude prioriteiten van de aristocratie: macht, middelen, grondgebied. Vanuit Khorasan ontstonden bewegingen zoals de Charadzjieten, een sterk egalitaire en op sociale rechtvaardigheid gerichte herlevingsbeweging, die in 748 zou bijdragen tot de val van de Omajjadische dynastie en de machtsovername door de Abbasiden. Een belangrijk detail is dat die Abbasiden zwarte vlaggen voerden.

Een hadith van Thawban legt de profeet deze woorden in de mond: ‘Dan zullen de zwarte vlaggen uit het oosten komen, en ze zullen u vermoorden op een nooit geziene manier.’

Khorasan kende een belangrijke bloeiperiode toen onder Abbasidisch bewind steeds meer bestuurlijke macht naar de regio’s ging. De Samanidische emirs maakten dik duizend jaar geleden van Khorasan een welvarende Perzische regio.

Uit de rijke geschiedenis van Khorasan onthouden we onder andere de namen van de Iraanse meester-dichters Ferdowsi en Omar Chajjaam, mysticus en dichter Djalal ad-Din Roemi, wiskundige al-Biroeni en wetenschapper Ibn Sina, bij ons beter gekend als Avicenna. In de negentiende eeuw leverde de regio met Djamaladin al-Afghani opnieuw een belangrijk denker, die van Iran over Afghanistan en India tot in het hart van het Ottomaanse Rijk in Istanboel en Caïro pleidooien hield voor een herleving van de eigen culturele en religieuze waarden als alternatief  voor de vernederende onderwerping onder het westerse koloniale bestuur.

Belofte van eigen waardigheid en toekomst

De islam eert de Koran als de directe openbaring van Gods wil aan de mensen. Daarnaast wordt er veel gewicht gehecht aan de hadith, uitspraken van de profeet die overgeleverd zijn en onderhevig aan debat over hun authenticiteit en autoriteit.

Sinds de opkomst van de mondiale jihadistenbewegingen in de jaren tachtig in de strijd van de Afghaanse moedjahedien tegen de Sovjet-Unie, werden enkele hadith waarin sprake is van de komst van de nieuwe kalief of de Mahdi – de Verlosser – erg populair. Gevestigde islamgeleerden achten hun betrouwbaarheid laag, maar rebellerende jongeren zien er juist een profetie in van het aanbreken van een nieuw tijdperk, waartoe ze zelf maar al te graag willen bijdragen.

Of Khorasan nu een geval van Amerikaanse framing is of niet, het is een mythe die tot de verbeelding spreekt.

In een hadith van Aboe Hoeraira zou de profeet gezegd hebben: ‘Zwarte vlaggen zullen vanuit Khorasan komen, en niets zal hen kunnen tegenhouden tot ze in Jeruzalem geplant worden.’ Een andere hadith, van Thawban, legt de profeet deze woorden in de mond: ‘Drie mannen, elk van hen de zoon van een kalief, zullen over uw rijkdom vechten, maar geen van hen zal de schat verwerven. Dan zullen de zwarte vlaggen uit het oosten komen, en ze zullen u vermoorden op een nooit geziene manier. Wanneer je hen ziet, ga hen dan tegemoet – ook al moet je over ijs kruipen – en zweer hun trouw, want dit is de kalief van Allah, de Mahdi.’

De Islamitische Staat in Irak en Syrië maakt handig gebruik van deze eschatologische uitspraken door eerst met zwarte vlaggen uit te rukken, tegenstanders gruwelijk te vermoorden én zelf de nieuwe kalief voor te stellen. De Abbasiden, die historisch wellicht aan de oorsprong liggen van de zwartevlaggensymboliek, hadden hun uitvalsbasis trouwens ook in Irak.

Al-Qaeda en de Taliban hebben daarentegen het voordeel dat ze hun hoofdkwartier écht in het oosten van de islamitische wereld en in het historische Khorasan hebben. Door meer gebruik te maken van de naam Khorasan – ook in de strijd in Syrië – zou al-Qaeda de legitimiteit die de hadith leveren voor zijn eigen organisatie en strijd proberen te mobiliseren. De voorwaardelijke wijs is hier noodzakelijk, omdat de Khorasan-groep in Syrië weinig bekendheid geniet onder strijders en kenners.

Het was het Amerikaanse leger dat er in 2014 gewag van maakte, als een elite-eenheid die samen maar ook apart streed van Jabhat al-Noesra, de jihadistische organisatie die formeel verbonden is met al-Qaeda. Volgens een analyse van Adam Taylor in de Washington Post zou het dan ook best kunnen dat het gebruik van de naam Khorasan een trucje is van de Verenigde Staten, om te vermijden dat men voor het westerse publiek moet toegeven dat al-Qaeda na meer dan een decennium War on Terror ook in het Syrische conflict een belangrijke macht is, terwijl men tegenover het Syrische publiek niet moet toegeven dat niet alleen IS-doelwitten maar ook Al-Noesra doelwitten bestookt worden.

Wat in elk geval duidelijk wordt, is dat Khorasan een mythe is die tot de verbeelding spreekt, ongeacht of de zwarte vlaggen naar Jeruzalem gevoerd worden, de nieuwe kalief vergezellen, of gewoon de aankondiging zijn van een verzetsbeweging die de bestaande machtsstructuren, internationaal én binnenslands in de islamitische landen, aan de kant belooft te schuiven. Hoe lang die aantrekkingskracht zal duren als het moorden blijft aanhouden en de beloofde dageraad niet wil aanbreken, is onduidelijk. Ook vandaag zijn er grote meerderheden onder de moslims die de kans op een waardig bestaan meer waard vinden dan de utopische belofte op een heilstaat die zich met bloedvergieten en nietsontziend geweld aankondigt.