Politieke onzekerheid, economisch slechte tijden, corruptie, sociale wantoestanden… Zuid-Afrika bevindt zich in woelig water. De bevolking reageert en voert actie. ‘Als niets helpt, is protest ons democratisch recht om zaken te veranderen.’
Ik was een tiener, zelfs nog niet, toen duizenden Zuid-Afrikanen zich in de jaren ’70 en ’80 demonstrerend een weg uit de apartheid baanden. Het protest nam verschillende vormen aan, van stille gebedswaken tot nationale stakingen en grote anti-apartheidsmarsen.
Midden jaren ’90 werden de voetstappen zachter, verminderden de marstrillingen van de mensenmassa. De Zuid-Afrikaanse grond kon eindelijk ontladen in feestgedruis toen in 1994 de apartheid eindigde en Madiba Nelson Mandela (ANC), de eerste president werd van een democratisch Zuid-Afrika.
Wie vandaag de woorden ‘protest’ en ‘South-Africa’ in Youtube invoert, belandt niet enkel bij beelden uit de anti-apartheidstijd.
En toch. Wie vandaag, 23 jaar later, de woorden ‘protest’ en ‘South-Africa’ in Youtube invoert, of de Franse variant ‘démonstration’ ‘Afrique du Sud’, belandt niet enkel bij beelden uit de anti-apartheidstijd.
De eerste zoekresultaten zijn video’s van de afgelopen maanden, waarop duizenden Zuid-Afrikanen protesteren tegen president Jacob Zuma, waarop studenten de straat op trekken tegen te hoge studiegelden, waarop mensen protesteren voor vrouwenrechten…
De felbevochten regenboognatie lijkt wel in een nieuw protesttijdperk aanbeland.
Gebroken beloften en dienstverleningsprotesten
‘Sinds 2004-2005 gaan de demonstraties in stijgende lijn’, bevestigt Carin Runciman, doctor in de sociologie aan het Centre for Social Change, Universiteit van Johannesburg. Halverwege de ambtstermijn van Thabo Mbeki, die de fakkel van Mandela overnam, kwam vooral de zwarte arbeidersklasse almaar meer op straat.
'Watervoorziening, toegang tot elektriciteit en degelijke behuizing bleven ondermaats, vooral in de buurten waar de zwarte arbeiders thuis waren.’
‘Economische factoren speelden zeker een rol -de arbeiders hadden het niet gemakkelijk- maar er broeide ook wat anders. Het ANC slaagde er in haar belofte van meer sociale gelijkheid na te komen.
Dienstverleningen zoals watervoorziening, toegang tot elektriciteit en degelijke behuizing bleven ondermaats, vooral buiten de stedelijke centra, in de buurten waar door de geografische erfenis van de apartheid de zwarte arbeiders thuis waren.’
Die zogenaamde dienstverleningsprotesten richtten zich tegen de lokale overheden. In het gedecentraliseerde Zuid-Afrika hebben zij immers het breedste mandaat op het vlak van dienstenlevering. Tot Jacob Zuma in 2009 president werd.
Zuid-Afrika deelt in de klappen
‘Zuma werd als progressiever dan zijn voorgangers gezien en als een sterk voorvechter van de armen’, vertelt Carin Runciman. ‘Voor de zwarte arbeidersgemeenschap was hij “hun” man.’
De vraag naar verandering zwol verder aan, ook door de economische crisis. Die maakte wereldwijd slachtoffers en Zuid-Afrika deelde in de klappen. De economische groei viel in twee jaar tijd terug van gemiddeld 5 naar 2 procent (2008-2009).
Einde 2009 was 23,4 procent tot 40 procent van de bevolking werkloos. Vooral zwarte jongeren kwamen niet aan de bak.
Tussen september 2008 en september 2009 verloren, alleen in de formele sector al, een half miljoen Zuid-Afrikanen hun baan.
Einde 2009 was 23,4 procent -volgens een ruimere berekening zelfs 40 procent- van de bevolking werkloos (tegenover 7,9 procent in België voor diezelfde periode). Vooral zwarte jongeren kwamen niet aan de bak.
De tijd tikte voort, de wereld bleef draaien, maar er kwam niet echt verbetering in de situatie. De economische groei van Zuid-Afrika, nog steeds lid van het beloftevolle clubje BRICS, bleef vorig jaar op 0,3 procent steken.
Meer dan een kwart (26,5 procent) van de bevolking zit zonder werk. Wat jobperspectief betreft, behoren Zuid-Afrikaanse jongeren tot de meest onfortuinlijken van het continent. In 2015 leefde meer dan een derde van de Zuid-Afrikanen (18,3 miljoen mensen) onder de nationale armoedegrens van 501 rand (35 euro) per maand.
Zuma, voorvechter van de armen
Het geloof in Jacob Zuma was groot. De ontgoocheling dus ook, nu blijkt dat hij en zijn partij - het ANC - het land niet op de rails krijgen. Volgens Lizette Lancaster, onderzoekster aan het Institute for Security Studies, groeide onder de bevolking met de dag de twijfel of de politici wel voor hen werken.
‘De eerste vijftien jaar na de apartheid bleven de diensten ook ondermaats, maar de mensen hadden geduld. Ze beseften dat je zo’n grote achterstand niet in één, twee, drie wegwerkt.’
‘De eerste vijftien jaar na de apartheid bleven de diensten ook ondermaats, maar de mensen hadden geduld.
Ze beseften dat je zo’n grote achterstand niet in één, twee, drie wegwerkt. Bovendien kampt Zuid-Afrika met een zeer snelle urbanisatie, wat de zaken niet vergemakkelijkt.
Er is de afgelopen 23 jaar veel veranderd. Alleen worstelen mensen nog steeds met toegang tot kwaliteitsvol transport, huisvesting, elektriciteit en water. Er blijft vooral een grote ongelijkheid tussen de heel rijken en de heel armen.’
Het gevoel dat vandaag overheerst, is dat de regering vooral met zichzelf bezig is. Volgens Carine Runciman is het ANC trouwens nooit de partij van de arbeider geweest, ‘wel van de zwarte middenklasse en haar zakenbelangen.’
#Zumamustfall
De barre economische situatie en de rist aan schandalen op het conto van Jacob Zuma maken echter dat de kritiek sinds kort ook in die contreien losbarstte. Misbruik van belastinggeld, economisch mismanagement, corruptie en oneerlijke vriendendeals -met onder meer de Indiase Gupta familie- werpen een donkere schaduw over de idealen van het ANC.
Onder het mom van een kabinetsherschikking ontdeed Zuma zich van zijn partijgenoot en bekende criticus van zijn uitgavenbeleid.
Klap op de vuurpijl was vorige maand het ontslag van financieminister Pravin Gordhan. Onder het mom van een kabinetsherschikking in functie van verjonging en meer gendergelijkheid ontdeed Zuma zich van zijn partijgenoot en vooral criticus van zijn uitgavenbeleid.
Nog geen week later, op 7 april 2017, verkeerde Zuid-Afrika in staat van protest. Van Cape Town tot Pretoria trokken duizenden mensen vooral uit de bredere middenklasse door de straten, want #Zumamustfall.
Uit een beknopte enquête van de Universiteit van Johannesburg onder 185 demonstranten blijkt dat 56 procent onder hen zwarte Afrikanen en 30 procent blanken waren. Zij protesteerden vooral tegen Zuma, tegen de sociale onrechtvaardigheid en uitten hun bezorgdheid over de economische situatie en de corruptie.
Duurzame vrijheid
‘Dit is niet de democratie waar we voor vochten‘, stelde de 70-jarige Pandelani Nefolovhodwe vorige week tijdens een seminarie voor de studenten van Western Cape University.
Pandelani zat tijdens de apartheid zes jaar op Robbeneiland vast. Voor hem betekent democratie ‘duurzame vrijheid’. Lees: geen corruptie en postjespolitiek, wel gelijkheid en duurzame groei. Maar daar wringt momenteel het schoentje.
‘Zuid-Afrika heeft nog steeds een sterk gemonopoliseerde economie. Ongeveer de helft ervan staat onder controle van vier of vijf bedrijven.'
In 1994 kende Zuid-Afrika een politieke transitie naar democratie en een meer gelijke machtsverdeling. Volgens Carin Runciman vond er echter geen economische transformatie plaats.
‘Zuid-Afrika heeft nog steeds een sterk gemonopoliseerde economie. Ongeveer de helft ervan staat onder controle van vier of vijf bedrijven.
Het ANC sloot ook succesvolle deals in het kader van Black Economic Empowerment (een programma van de Zuid-Afrikaanse overheid om de economie zodanig te structureren dat de zwarte meerderheid van de Zuid-Afrikaanse bevolking er een betekenisvol aandeel in krijgt, nvdj), maar structureel is de economie nog niet veel veranderd.’
Ook al spreekt het ANC nu over Radical Economic Transformation, Runciman gelooft niet dat ze de fundamenten van het huis willen wijzigen, ‘want dat is niet in hun belang.’
ANC uitgespeeld?
Het profiel van de Zuid-Afrikaanse demonstranten varieert. Toch kunnen hun grieven volgens Carin Runciman worden gelinkt.
‘Zowel de zwarte arbeiders uit de informele nederzettingen en townships als de stedelijke middenklasse voelen de effecten van een neoliberale aanpak.
‘De echte motoren van duurzame groei zijn investeringen in gezondheidszorg, infrastructuur, onderwijs en een permanente aandacht voor meer werkgelegenheid.’
De ene moet vechten voor zijn basisvoorziening, de andere maakt zich zorgen over zijn pensioen, over de depreciatie van de rand en het algemene economische klimaat.’
Jakkie Cilliers, hoofd African Futures and Innovation at the Institute for Security Studies ziet geen heil in initiatieven als Black Economic Empowerment.
‘De echte motoren van duurzame groei zijn investeringen in gezondheidszorg, infrastructuur, onderwijs en een permanente aandacht voor meer werkgelegenheid.’
Volgens Cilliers bieden oude bevrijdingsbewegingen zoals het ANC vandaag nog weinig ontwikkelingsperspectieven, al zien ze dat wellicht niet in. De enige optie om succesvol aan de macht te blijven en de economische neergang te stoppen is volgens de onderzoekster een wissel aan de top. Zuma moet wijken voor een progressieve leider.
Protest als democratisch recht
‘Als het ANC jou hetzelfde aandoet als de apartheidsregering, doe het ANC dan aan wat je de apartheidsregering aandeed’, stelde Nelson Mandela in 1993 op een vakbondscongres. De Zuid-Afrikanen zijn Madiba’s woorden niet vergeten.
‘Als alle moeite niets uithaalt, is protest Zuid-Afrika's laatste houvast, maar ook zijn democratisch recht’
‘Mensen hebben tientallen jaren voor het ANC gestemd, maar voelen niet veel verandering. Ze zijn getuige van slechte en corrupte beslissingen die een negatieve impact hebben op hun sociaal-economische situatie.
Ze hebben hun ongenoegen via alle mogelijke kanalen geuit, via meetings met hun lokale overheid, via referenda, via ontwikkelingscomités…
Als alle moeite niets uithaalt, is protest hun laatste houvast, maar ook hun democratisch recht’, aldus Lancaster.
‘Zuid-Afrika heeft heel hard voor zijn huidige grondwet moeten vechten. Het resultaat is dan ook een moderne en inclusieve tekst die mensenrechten als de vrijheid van meningsuiting en het recht op samenkomst garandeert’, stelt Lizette Lancaster.
‘Bovendien beschikken we over rechters die wel zijn aangesteld door de politieke leiders, maar zich voor die fel bevochten rechten engageren.’
Toen en nu
De huidige protesten doen sommigen huiveren, ze herinneren hen aan de donkere dagen van de jaren ’70 en ’80. Voor velen vormt de overwinning op dat tijdperk echter een bewijs van de kracht van de Zuid-Afrikaanse civiele maatschappij.
De huidige protesten doen sommigen huiveren, ze herinneren hen aan de donkere dagen van de jaren ’70 en ’80.
Het geloof in het succes van de Zuid-Afrikaanse post-apartheidsdemocratie is groot.
‘Zuid-Afrika is een jonge democratie. Ze bestaat nog maar 23 jaar. Ze impliceert politieke en burgerlijke vrijheden maar ook een kwaliteitsvol dagelijks leven, niet voor enkelen, maar voor het grootste deel van de mensen.
Zuid-Afrika beschikt over een sterk en actief middenveld, dat daar de aandacht op vestigt’, vertelt Carin Runciman.
Of de protesten structurele sociaal- economische veranderingen kunnen brengen? Volgens Carin Runciman is het ideaal als alle burgers, ongeacht de sociale klasse of de geografische situatie, zich verenigen in een brede sociale beweging.
Komt die er niet, dan zullen mensen blijven protesteren tot de politieke leiders actie ondernemen en de bevolking van de regenboognatie geven waar ze recht op heeft.