“‘Eigen schuld’

Het gaat erin als koek bij velen tegenwoordig, dat mensen zelf, en zelf alleen, verantwoordelijk zijn voor hun leven, zelfs voor hun lot. Je hoort zo’n redenering in allerlei varianten, als deel van verschillende agenda’s. Ze maken me echter altijd even kwaad.

Ik ben erg voorstander van het idee dat mensen de regie van hun eigen leven zelf moeten kunnen voeren, voor zover ze dat kunnen. Maar als je geen oog hebt voor reële ongelijkheden, dan is het heel erg onrechtvaardig om mensen die in de feiten ongelijk zijn als gelijke te behandelen.

Als je erg veel geld hebt, misschien gewoon omdat je ouders dat aan jou hebben doorgegeven, en je lummelt maar wat aan met je leven, dan wordt dat in het gangbare politiek correcte denken van de partijen die de meerderheid uitmaken in onze Vlaamse en federale regering niet als ‘erg’ gezien. Integendeel.

Hoewel enkel je geld voor jou werkt, en jij niet voor je geld hoeft te werken, toch zul je worden beschouwd als een hard werkende Vlaming. Meer zelfs, je gemoedsrust mag vooral niet verstoord worden door het idee van een of andere vermogensheffing. Het risico voor jouw financieel kapitaal wordt politiek als ernstiger gezien dan het risico voor het menselijk kapitaal aan de onderkant van de ladder.

De schande en de keerzijde

Op de Internationale Dag voor de Uitbanning van de Armoede ging ik naar de voorstelling van het boekje ‘De schande en de keerzijde’. Mijn goede vriend Jos Geysels schreef dat, samen met Erik Vlaminck. Het verhaal van Erik Vlaminck, dat hij ook als een monoloog bracht, is schitterend, tragisch en wrang komisch tegelijk.

Het beschrijft hoe je tegenslag kunt hebben in het leven, een te zware alimentatie, een grote klant die zijn factuur niet betaalt. Voor je het weet, zit je aan de onderkant, en kun je er niet meer weg.

Jos Geysels schreef een scherp en gedreven pamflet over armoede en ongelijkheid. In een onderbouwd betoog gaat hij lijnrecht in tegen twee mythes die in een bepaalde politieke opvatting overeind worden gehouden: de mythe van de ‘trickle-down economics’ en de politieke vertaling ervan als ‘eigen schuld, dikke bult’.

In het armoedebeleid van het gangbare denken zijn die sprookjes nog erg sterk aanwezig. Als de rijken rijk genoeg blijven, als er meer rijken komen, zal er ook meer welvaart doorsijpelen naar de armen. Het is ondertussen voldoende bewezen dat dat verhaal niet klopt, maar toch herhaalt men het steeds.

Wie in de armoede terechtkomt, heeft blijkbaar niet hard genoeg zijn of haar best gedaan, en moet dus geactiveerd worden om zichzelf er weer bovenop te helpen. Velen zouden dat erg graag doen waarschijnlijk, ze werken zich te pletter, maar ze geraken niet weg uit de armoede.

Het verhaal van de “eigen verantwoordelijkheid” verbergt een perverse paradox. Politici die voorstander zijn van een meritocratische maatschappij, die verdedigen dat een grotere ongelijkheid tot een grotere maatschappelijke ‘dynamiek’ zal leiden, kiezen ervoor om mensen die ongelijk zijn als gelijken te behandelen.

Het idee van ‘gelijke kansen’ kan zo wel eens heel onrechtvaardig worden. Wie een been mist, kan gewoon niet zoveel als wie er nog twee heeft. Als je steun kunt krijgen voor die handicap, dan wil je misschien graag op je verantwoordelijkheid worden aangesproken. Met een “infuus naar de sociale zekerheid” heeft dat weinig te maken, wel met elementair fatsoen.

Geluk gehad

Ik heb het geluk gehad dat er mensen waren die me in mijn moeilijke jaren op liefdevolle wijze doorheen de woelige wateren van mijn volwassenwording hebben geloodst.

Ik zat ooit in een debat voor een groep studenten. Het ging onder meer over vrijheid, en het kwam tot een fiks conflict met het liberale panellid. Ik vertelde dat het maar in beperkte mate mijn verdienste was dat ik uiteindelijk een universitair diploma heb gehaald. Ik heb het geluk gehad dat ik een hoofd heb gekregen dat geschikt bleek voor de studies die ik heb gedaan.

Ik heb het geluk gehad dat ik in een gezin terechtgekomen ben dat het heel belangrijk vond dat ik zou studeren. Ik heb het geluk gehad dat mijn ouders zich krom hebben gewerkt opdat ik zou kunnen studeren. Ik heb het geluk gehad dat ik ook nog een maximumbeurs kreeg. Ik heb het geluk gehad dat er mensen waren die me in mijn moeilijke jaren op liefdevolle wijze doorheen de woelige wateren van mijn volwassenwording hebben geloodst.

Aan al die dingen heb ik geen verdienste. Ik heb heel hard moeten werken om mijn diploma te halen, maar dat is maar een klein deel van het verhaal. De liberale man naast mij werd woest toen ik dat vertelde. Hij vond het blijkbaar schandalig dat ik mijn eigen verdienste minimaliseerde. Ik moest ook ophouden met de maatschappij verantwoordelijk te stellen (in positieve zin dan) voor mijn succes.

Het was volgens hem helemaal mijn verdienste. Ik was het niet eens met hem. Hoe ik ben omgegaan met de kansen die ik heb gekregen van mijn ouders en van de maatschappij, dat is mijn verantwoordelijkheid. Maar zonder die kansen zou ik nooit zo ver zijn geraakt, hoe hard ik ook mijn best had gedaan. Dat objectieve verschil tussen meer of minder handicaps niet erkennen is onrechtvaardig.

In sommige vormen van new age-achtig denken vind je ook zorgwekkende varianten van het verhaal van de eigen verantwoordelijkheid. Zo heb ik al heel vaak mijn handen aan de tafel moeten vastklemmen als iemand mij ervan probeerde te overtuigen dat ik op een of andere manier zelf had ‘gekozen’ voor de kanker die ik kreeg, en dat die stomme tumor op mijn weg was gekomen om mij iets te ‘leren’ in dit leven. Onzin…

Nog erger is de manier waarop men hetzelfde soort dingen soms zegt tegen mensen die seksueel misbruikt zijn. Ik heb in mijn leven verschillende vrouwen leren kennen die zwaar seksueel misbruikt zijn. En ik heb alleen maar de diepste bewondering voor hen. Ze hebben op een bovenmenselijke en ongelooflijk moedige manier alles gedaan om hun plek in het leven te vinden. Ze hebben zich aan elke vezel van het leven vastgegrepen. Ik kan alleen maar deemoedig het hoofd buigen voor de manier waarop ze probeerden zichzelf te ‘activeren’.

Maar ze hadden een objectieve handicap die anderen (gelukkig voor hen) niet hebben. Iemand heeft hun iets aangedaan wat hij of zij ook niet had kunnen doen. En daardoor zullen ze altijd met minstens een been minder aan de start komen.

En toch heb je nog van die superflippo’s die ook durven te beweren dat die vrouwen om een of andere kosmische reden zelf zouden gekozen hebben voor wat hun overkwam. (Grrrrr!!!!) Er zijn ook flippo’s die zo ver niet gaan, maar toch zeggen dat die mensen helemaal zelf verantwoordelijk zijn voor hun verdere leven en geluk en heling. (Grrrr!!!!)

Als die vreselijke dingen niet waren gebeurd, zouden die mensen objectief meer kansen gehad hebben om hun plek te vinden in de maatschappij. Dat minimaliseren, en zo ontkennen dat iemand anders verantwoordelijk is voor de menselijke schade die is aangericht, is ronduit schokkend.

Als we deze mensen door goede maatschappelijke steun kunnen helpen om de wonden een klein beetje te helen, kun je daarna misschien zeggen dat ze zelf ook mee verantwoordelijk zijn voor hoe ze met hun wonden omgaan of proberen om te gaan. Voor de immense kracht waarmee ze proberen hun leven weer op de rails te krijgen, verdienen ze alleen maar bewondering, en geen onnozele verhalen over hoe alles “je eigen verantwoordelijkheid is”…