Niets werkt zo goed als een schandaal

‘De museumacties (foto: verf tegen een investeringsbank in Rome) creëren zichtbaarheid, maar zijn even effectief voor het klimaat als de stilstand van de Vlaamse regering.’

© Reuters / Remo Casilli

De klimaatcrisis is groter dan eender welk probleem dat de mensheid ooit moest aanpakken. Zowel de opwarming als de desastreuze effecten ervan groeien sneller dan voorspeld. En alles gaat sneller vandaag, behalve het klimaatbeleid, stelt oud-hoofdredacteur Gie Goris vast. Alles wordt ernstiger, behalve de opinies die viraal gaan: die worden korter, scherper en overbodiger.

De Egyptische badplaats Sharm-el-Sheikh was de omstreden locatie voor de klimaattop dit jaar. Egypte is anno 2022 allesbehalve een vanzelfsprekende plek om het over de toekomst van mensheid en planeet te hebben. Niet het mondaine en exclusieve karakter van de stad lag onder vuur, maar het land zelf, of beter: het bestuur dat met ijzeren hand en brutale folteringen de vrijheid van zijn burgers kortwiekt.

Dat treft de jonge generaties stedelingen, die voor zoveel hoop zorgden tijdens de Arabische Lente. Maar ook de Moslimbroeders, die daarna aan de macht kwamen via democratische verkiezingen. Over die laatsten hoor je weinig in de westerse verontwaardiging, al hebben zij de machtsovername door het Egyptische leger en president al-Sisi met veel doden en bloed betaald.

Niet te stoppen machine

Toch is Egypte een geschikte plek om een klimaattop te houden, zei de IJslandse auteur Andri Snaer Magnason in een recent interview. Niet omdat het zo’n voorbeeldig klimaatbeleid voert, integendeel, maar omdat het onvermijdelijk associaties met mythische tijden oproept. En vooral ‘omdat Egypte wellicht de eerste plek was waar de mens zijn zelf geconstrueerde machines en economische bestel niet meer in handen had. De piramides van Gizeh zijn een metafoor voor de uit de hand gelopen globalisering van de fossiele economie vandaag.’

‘De hele auto-industrie nú stilleggen; dat zou de juiste beslissing zijn, maar de economie kan die niet aan.’

Magnason creëerde er zijn eigen fabel rond, in de periode dat hij zich verzette tegen de bouw van almaar meer dammen in IJsland om almaar meer aluminiumsmelters van almaar meer energie te voorzien. ‘De bouw van de eerste piramide had veertig jaar lang zo veel arbeidskrachten, bouwmaterialen en middelen in beslag genomen dat het onmogelijk was te stoppen zonder de samenleving in chaos te storten. Architecten, touwslagers, voedselvoorziening, transportbedrijven… Alles was afgestemd op de piramide-economie.’

‘Stoppen na de eerste piramide zou vergelijkbaar zijn met beslissen om eind 2022 de hele auto-industrie stil te leggen, omdat we de fabrieken, materialen en het kapitaal eerst voor warmtepompen willen gebruiken, voor iedereen. Dat zou de juiste beslissing zijn, maar de huidige economie kan die niet aan. Dus gaan we door in de foute richting, zoals er destijds een tweede piramide gebouwd werd, en dan een derde. Pas toen begonnen mensen echt te beseffen dat die economie niet vol te houden was. Maar om de transitie naar een klimaatbestendige economie te maken, hebben we geen 120 jaar de tijd.’

Die pad-afhankelijkheid die grote economische systemen of investeringen met zich meebrengen, is een van de grootste zorgen voor al wie hoopt de opwarming onder 1,5 of 2 graden Celsius te houden. Het is al erg genoeg dat er veel elektriciteit opgewekt wordt met steenkool, want die uitstoot accumuleert en zal ook over vijftig jaar zorgwekkend blijven.

Maar de steenkoolcentrales die vandaag gebouwd of gepland worden, zorgen er zelfs voor dat de kans op een snelle vermindering van de uitstoot in de komende decennia preventief onmogelijk gemaakt wordt. Ze kosten zo veel om te bouwen, dat voortijdige afbouw of sluiting altijd zal botsen op “economische logica”.

Actievoerders op Schiphol (foto) hielden de rijke elite een spiegel voor: hun geweldloze “aanval” op privéjets was meteen begrijpbaar.

© Reuters / Piroschka Van De Wouw

Snel, sneller, algoritmisch

Magnason roept op om tijdig stil te staan om na te denken over alternatieven voor wat vandaag onvermijdelijk lijkt. We moeten niet zijn zoals de loonslaven die een leven lang zwoegden met grote rotsblokken om een praalgraf te bouwen en dat aanvaardden als de enige mogelijke economie.

De auteur heeft ook diep nagedacht over tijd zelf. Hij heeft het over het aantal jaren dat ons nog rest om – in theorie althans – de ergste klimaatverandering nog af te wenden, maar kijkt in de eerste plaats ook naar de snelheid waarmee nu al geologische veranderingen plaatsvinden: smeltende of verdwijnende gletsjers, oceanen die verzuren, de stijgende zeespiegel, soorten die uitsterven…

De omvang van die veranderingen is ongekend, de gelijktijdigheid catastrofaal en de snelheid waarmee ze plaatsvinden is niet te bevatten in ons besef van tijd. Daarom, zegt hij, leven we niet meer in historische maar in mythologische tijd. De voorbeelden uit het historische verleden helpen ons niet langer, we moeten teruggrijpen naar beelden uit mythische tijden.

De wereld werd omgevormd tot een theater voor de aandachtseconomie. ‘Niets dat zo goed werkt als een schandaal’, weten politici én activisten vandaag.

Magnason heeft gelijk, maar hij vergeet een dimensie die dat probleem exponentieel groter maakt. De mensheid blijft denken in historische tijdperken, niet in mythische, en het beleid zit gevangen in electorale kalenders. Intussen wordt het debat over deze existentiële bedreiging steeds meer gevoerd in de logaritmische tijd en logica van dit digitale tijdperk.

Het zijn de communicatieteams van politici die heersen over het belangrijkste gesprek dat we als mensheid moeten voeren. Zij worden niet gedreven door de klimaatrapporten van de VN, maar door likes, shares en retweets – de logaritmes die het internet vandaag doen draaien.

Andri Snaer Magnason stelt terecht vast dat Ramses II, Ghengis Khan en Napoleon nooit geconfronteerd werden met smeltende gletsjers. Zoals ook Haile Selassie, Winston Churchill of Golda Meir nooit af te rekenen kregen met de dictatuur van de sociale media en online berichtgeving, 24/7, internationaal en gelijktijdig, inclusief fakenieuwsfabrieken. De vraag is steeds minder: ‘Hoe zorgen we voor een leefbare planeet na 2050 of over tweehonderd jaar?’, maar steeds meer: ‘Waarmee verover je twaalf uur lang de socials, hoe snel kan je dat herhalen, en hoe vaak kan je dat doen?’

Iedereen brengt spektakel

Vlaams minister van Energie en Omgeving Zuhal Demir (N-VA) illustreerde de realiteit van die Grote (en desastreuze) Versnelling beter dan wie ook. De voorbije jaren heeft ze geen klimaatplan op tafel gelegd en beperkte haar inbreng zich vaak tot een mededeling van de boekhouder: er is geen geld voor in de jaarbegroting.

Spektakel werkt altijd en wordt beloond door de media, ook al staat de cassante mening los van gevoerd beleid.

Maar in aanloop naar de klimaattop in Sharm-el-Sheikh kaapte ze wel een dag lang het debat op Twitter en dus ook de berichtgeving die daarop volgde. Niet met doordacht beleid maar met een spektakeltweet, waarin ze meldde niet te zullen deelnemen aan de top wegens de schendingen van de mensenrechten in het organiserende land.

Spektakel werkt altijd en wordt beloond door de media, ook al staat de cassante mening los van gevoerd beleid. Relschoppen helpt om zélf de agenda te zetten, zeker als er professionele communicatieteams en een leger partijsoldaten klaar staan om dat algoritmisch te versterken.

De minister en haar collega’s zijn niet alleen. Ook hun meest overtuigde tegenstanders weten dat de wereld omgevormd werd tot een theater voor de aandachtseconomie. Een genderactiviste vertelde me onlangs dat ‘niets zo goed werkt als een schandaal’. En ook de radicale klimaatactivisten lijken de historische tijd ingeruild te hebben voor algoritmische berekeningen.

De museumacties (soep, wereldberoemde schilderijen en secondelijm) wérken op het vlak van zichtbaarheid en zichzelf versterkende algoritmes, maar ze zijn even effectief als de stilstand van de Vlaamse regering. Alleen de verkopers van aandacht winnen hierbij, en we weten dat de planeet niet tot de aandeelhouders van die economie behoort.

Dat het ook anders kan, toonden de actievoerders op Schiphol. Zij hadden geen ingewikkelde verklaringen nodig en hielden niet het grote publiek maar de rijke elite een spiegel voor. Hun geweldloze “aanval” op privéjets was meteen voor 99,9 procent van de mensheid begrijpbaar als een poging om de Heersers der Aarde te dwingen een kleine bijdrage te leveren aan de oplossing van het probleem dat ze met hun buitenissige consumptie mee creëren.

Dat extreemrechts de verdediging opnam van de superrijken en hun uitstootgedrag, was mooi meegenomen. Want het maakte duidelijk dat alle geblaat over het volk en over de hardwerkende Vlaming een pose is, terwijl de werkelijk gediende belangen bij de elite liggen, natuurlijk.

Welke kant kies je?

Is de klimaatcrisis op te lossen door de rijke 0,1 procent hun uitstootprivileges af te nemen? Het antwoord op die vraag is een onverkort neen. Maar het is de verkeerde vraag. Dat is ook niet de boodschap van de actievoerders: die eisen geen simpele oplossing maar vragen een mondiaal, coherent en volgehouden klimaatbeleid.

Anderzijds beseft intussen iedereen die de klimaatwetenschap wil omzetten in daden, gedrag en beleid dat je zelfs geen begin kan maken aan dat mondiale klimaatbeleid als het niet tegelijk de hefboom is voor een duurzame toekomst én een rechtvaardiger heden.

Na de steenkoolreportage die ik dit voorjaar maakte in Jharkhand, India, concludeerde ik dat rechtvaardige transitie niet begint bij transitie, maar bij rechtvaardigheid. Als we er niet in slagen om de rijkdom en de kansen vandaag eerlijk te verdelen, dan is er zero kans dat kwetsbare mensen hun werk en vertrouwen willen investeren in een duurzame toekomst.

Wat moet versnellen, is het beleid. Wat moet versterken, is de rechtvaardigheid. Wat grondiger moet, is het debat. Wat ernstiger genomen moet worden, is de wetenschap. Want waar het over gaat, is het menselijke overleven. Alleen wie daar niet om geeft, verwerpt de wetenschap (die is voor “klimaathysterici”), ridiculiseert rechtvaardigheid (iets voor “afgunstcommunisten”) en blokkeert duurzamer beleid (dat is voor “klimaatfundamentalisten”).

Het is vandaag niet anders dan in de jaren 1960, toen Pete Seeger zong en vroeg: ‘Which side are you on?’ Neutraliteit is een illusie, kiezen doe je altijd.

Dit essay werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dat proMO* voor slechts 4 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.