Solidarność: ‘Men heeft geen idee van de woede aan de onderkant van de samenleving’

© Pieter Stockmans​

Polen is het land waar de beroemde vakbond Solidarność met de sociale leer van de katholieke kerk de Sovjet-Unie op de knieën dwong. Polen is het land waar Solidarność het katholiek nationalistische PiS (“Recht en Rechtvaardigheid”) aan macht hielp. Polen is het land van 38 miljoen inwoners en de grootste economie van Centraal-Europa.

En Polen wordt in juli 2016 voorzitter van de Visegrádgroep, een coalitie tussen Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije; een krachtig populistisch oppositieblok tegen het Europa van Duitsland en Frankrijk. Dat liet zich al voelen in het Europese vluchtelingenbeleid. Wat zit er achter de ruk naar rechts in één van de belangrijkste Europese landen, een land dat de komende jaren mee de richting van Europa zal bepalen?

125 jaar geleden schreef paus Leo XIII Rerum Novarum. Deze encycliek over de verhouding tussen kapitaal en arbeid bracht een christelijke arbeidersbeweging op de been die tot vandaag bestaat. In Polen stuurt Solidarność die beweging aan. Zij hebben een speciale band met de sociale leer van de katholieke kerk: de Poolse paus Johannes Paulus II vulde Rerum Novarum aan met twee encyclieken die Solidarność-militanten in de jaren ‘80 moed, geloof en een ideologische onderbouw gaven.

Marian Król was zo’n militant. Vanaf 1976 werkte hij als arbeider in een communistisch staatsbedrijf in het industriestadje Świdnik bij Lublin, de grootste stad in oost-Polen. In juli 1980 leidde hij Lublin July, de eerste grootschalige stakingen voor meer arbeidersrechten in het communistische Polen. De stakingsgolf in Lublin gaf aanleiding tot de oprichting van de onafhankelijke vakbond Solidarność onder leiding van dokwerker Lech Wałęsa in Gdańsk.

Marian Król toont het monument voor Lublin July 1980. Król was vakbondsleider tijdens de eerste grootschalige stakingen voor meer arbeidersrechten in het communistische Polen. Deze stakingsgolf leidde tot de oprichting van Solidarność.

© Pieter Stockmans​

Tot vandaag strijden socialisten én christendemocraten om de ziel van de arbeider. Maar steeds meer wordt de stem van het “precariaat”, de relatief grote groep Europeanen die in precaire omstandigheden leeft, vertolkt door eurosceptische nationalisten. Nergens is dat duidelijker dan in Polen.

Een groot deel van de Solidarność-achterban schaart zich niet meer achter de christendemocraten, maar achter de antiliberale katholieke nationalisten van PiS, in België bekend om hun aanval op de rechtsstaat en hun conservatieve, rechtse standpunten over abortus.

In het Europese parlement horen ze bij de nationalistische fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers, waartoe ook N-VA behoort, niet bij de christendemocratische Europese Volkspartij.

In Polen schrijft PiS een nieuw verhaal “over de omwenteling”, de rerum novarum. En de partij lijkt niet te stoppen. Ze zoekt niet meer naar een constructieve symbiose tussen arbeid en kapitaal, zoals paus Leo XIII zelf wilde, maar zet zich af tegen grote bedrijven die volgens haar deel zijn van een liberaal complot om de Poolse arbeider te onderdrukken.

‘Geen wonder dat West-Europa tegen PiS is. Het West-Europese kapitaal buit de Poolse arbeider uit en zij gaan dat veranderen.’

Zo ver wil Marian Król niet gaan. De man spreekt op rustige toon en blijft altijd redelijk. Hij ontkracht het beeld dat vele Polen vandaag van Solidarność hebben: druktemakers die net zoals PiS geloven in complotten.

‘Er is geen samenzwering van de elite tegen de gewone Polen, maar er zijn wel keuzes die de laatste 25 jaar werden gemaakt. Daarom is het tijd voor verandering. Bij de presidentsverkiezingen hadden we een akkoord met president Duda (PiS): hij zou onze voorstellen overnemen en onze leden zouden voor hem stemmen.’

Een voorakkoord?

Król: We geven onze leden altijd de raad te stemmen op de partij die arbeiders verdedigt. Vandaag is dat PiS. De meeste van onze leden stemmen sowieso voor rechtse partijen. Slechts een piepkleine minderheid stemt op linkse partijen. Maar zowel rechts als links kunnen samenwerken om onze beleidsvoorstellen uit te werken. God heeft elke mens verschillend geschapen, dus is het normaal dat we met al onze verschillen kunnen samenwerken.

**Het liberaal-christendemocratische Burgerplatform van Donald Tusk en het katholiek-nationalistische PiS van de Kaczyński-broers weigeren elke vorm van samenwerking.

Król:** Ze kunnen elkaar niet luchten. Triest, maar waar. Ze ontstonden tijdens de transitie uit twee verschillende vleugels binnen Solidarność. De christelijke arbeidersbeweging in Polen raakte na de val van het communisme in 1989 verdeeld tussen liberale christendemocraten en antiliberale katholieke nationalisten.

In 1990 was dat verschil nog niet zo duidelijk. Ik was zelfs campagneleider voor presidentskandidaat Lech Wałęsa, de Solidarność-leider die president werd. In 1995 richtte ik de Solidarność-afdeling van Lublin op en distantieerde ik me van Wałęsa. Hij heeft als president vele fouten gemaakt. Wij doen niet meer mee aan dit politieke gevecht. We werken niet formeel samen met één van beide partijen.

Solidarność bracht via massale stakingen en vreedzaam verzet de Poolse communistische regering ten val. Jullie zijn daarvoor wereldberoemd. Vandaag leunt Solidarność sterk aan bij de rechtse regering van PiS. Is Solidarność nog wel een politieke verzetsbeweging?

Król: Tot nu toe voert PiS uit wat ze beloofden. Waarom zouden we dan staken? Solidarność was links noch rechts. Het was een onafhankelijke vakbond die streed voor mensenrechten en arbeidersrechten, en dat plaatste ons in de jaren ’80 uiteraard tegenover de communistische regering. Vandaag staan we tegenover de liberale ideologie van partijen en regeringen die zich overgeven aan het bedrijfsleven, tegen de belangen van arbeiders in. De omgeving is nu veranderd, maar wij zijn nog altijd die onafhankelijke vakbond.

© Pieter Stockmans​

Premier Beata Szydło (PiS) trok in haar inauguratiespeech van leer tegen het liberale systeem en nam het op voor de hardwerkende Pool.

Król: En geen seconde te vroeg. Staatsbedrijven werden geprivatiseerd via buitenlandse investeringen. De Poolse economie werd gebaseerd op diensten. Fabrieken werden gesloten. In sommige regio’s was de bevolking nochtans afhankelijk van landbouw en industrie. De sterk stijgende werkloosheid in die regio’s deed de lokale koopkracht dalen en was een doodsteek voor de zelfstandige economische activiteit van de lokale gemeenschappen.

In de overgebleven fabrieken bleven de lonen laag en worden werknemers vaak tewerkgesteld met tijdelijke en onzekere contracten. Daarom groeide de Poolse economie zo sterk: flexibiliteit voor de vaak buitenlandse bedrijven, onzekerheid voor de Polen. Maar er komt een punt waarop wij passen voor groei die de Poolse arbeider gebruikt als instrument. Daarom heeft Beata Szydło zo gehamerd op de economie. Wij stellen veel hoop in de regering.

Van alle Europese lidstaten telt Polen het hoogste aantal werknemers met tijdelijke contracten die weinig zekerheid bieden, in Polen bekend als junk contracts. Is dit echt een groot probleem voor Polen?

Król: Tijdelijke contracten zijn bedoeld voor tijdelijke jobs. Maar vele werkgevers gebruiken ze voor werknemers die eigenlijk permanent in dienst zijn. Het contract kan dus op elk moment niet meer worden verlengd. Die contracten destabiliseren het dagelijkse leven van gewone mensen. Ze bieden jonge koppels geen werkzekerheid voor de toekomst, waardoor banken hen leningen weigeren, waardoor ze niet aan kinderen kunnen beginnen. Dat creëert demografische problemen.

De werknemers bouwen geen pensioenrechten op en de werkgevers die hun werknemers onder zulke contracten laten werken, betalen geen sociale bijdragen. Kan mijn pensioen nog wel gefinancierd worden? Onze sociale zekerheid wordt gebouwd op de zeepbel van economische groei. Mensen worden onzeker en boos.

PiS stelde ook voor junk contracts het minimum uurloon van 2,7 euro per uur vast.

Król: Inderdaad, want bedrijven konden hun arbeiders met zulke contracten onder het minimum uurloon laten werken. Dat is pure uitbuiting. Wanhopige mensen zijn gelukkig als ze eender welk werk, onder eender welke voorwaarden, kunnen aanvaarden. De Poolse arbeiders bevinden zich in een zwakke positie, en gelukkig hebben ze nu ten minste de regering aan hun kant.

Geen wonder dus, dat West-Europa tegen PiS is. Het West-Europese kapitaal buit de Poolse arbeider uit en PiS gaat dat veranderen. West-Europa reageert zo sterk omdat het schrik heeft van een sterk en onafhankelijk Oost-Europa. De economische situatie van de gewone Polen zal beter worden, niet enkel die van bedrijven en de elite. Ik vind het goed dat PiS zich niet overgeeft aan het internationale bedrijfsleven, zoals de liberalen dat hebben gedaan.

Kunnen ze die strijd wel winnen in het Europa van vandaag?

Król: Daarom moet Europa veranderen. Maar het is een moeilijke strijd. Als de regering aan buitenlandse bedrijven vraagt om meer belastingen te betalen, dan verlagen ze de lonen. Als de regering het minimum uurloon optrekt, zeggen de bedrijven dat ze niet meer belastingen kunnen betalen omdat ze de verhoogde loonkost moeten financieren.

Premier Szydło wil ook landelijke regio’s ontwikkelen. Hoe komt het dat sommige regio’s achterbleven op de indrukwekkende economische groei in Polen?

Król: Je moet teruggaan tot de 18e eeuw. Het westen van Polen, aan de Duitse grens, is beter ontwikkeld. De regio’s in het oosten lagen altijd dichtbij Oekraïne en Rusland. Deze grensregio’s hebben het meest geleden onder de herhaaldelijke opdelingen, bezettingen en oorlogen in Polen.

‘Wij willen ook economische vooruitgang, maar de negatieve gevolgen voor gewone arbeiders kunnen we niet langer aanvaarden.’

Polen kent de sterkste economische groei van Centraal-Europa, maar ook de hoogste emigratiecijfers. Polen heeft er in zijn traumatiserende geschiedenis nooit beter voorgestaan dan vandaag, maar groei gebouwd op achterstelling, lage lonen en slechte werkvoorwaarden is slavernij. Wij willen ook economische vooruitgang, maar de negatieve gevolgen voor gewone arbeiders kunnen we niet langer aanvaarden.

In België zei de voorzitter van de christelijke arbeidersbeweging: ‘Het doel van Rerum Novarum was een beter leven voor iedereen. Groei mag niet enkel kwantitatief zijn. Groei zal kwalitatief zijn, of zal niet zijn.’ Dat deed hij in een kritiek op onder andere de N-VA, een Belgische regeringspartij die vaak de belangen van de werkgevers verdedigt. Verdedigt PiS, dat in dezelfde Europese fractie als N-VA zit, dan de werknemer en voert het een links economisch programma geïnspireerd op Rerum Novarum?

Król: Solidarność dankt zijn naam zelfs aan de sociale leer van de Rooms-Katholieke kerk. In het bijzonder twee encyclieken van de Poolse paus Johannes Paulus II: Laborem Exercens (1981) en Sollicitudo Rei Socialis (1987), over de waarde van de menselijke arbeid. Echte ontwikkeling mag niet beperkt worden tot de vermeerdering van goederen en diensten, maar stelt elk individu in staat om zichzelf ten volle en waardig te ontplooien.

Werkloosheid, lage lonen, werkonzekerheid: allemaal schendingen van de menselijke waardigheid. In 2014 voerde Solidarność nog campagne tegen de onzekerheid van werknemers in LIDL-supermarkten. Ze werden er gedwongen te werken met snertcontracten.

Dit spanningsveld tussen economische groei en menselijke ontwikkeling komt tot uiting in het verhaal van Krysztof Bogusz, een arbeider die bij het interview aanschuift. Ook hij draagt een kruisje rond zijn nek. Bogusz is voorzitter van de Solidarność-afdeling in het pralinebedrijf waar hij als arbeider werkt.

‘Ik vertrouw de christendemocraten niet’

© Pieter Stockmans​

Bogusz: Mijn loon is te laag om leningen af te betalen, dus doe ik nog allerlei jobs in mijn vrije tijd. Ik werk me kapot, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Mag ik ook nog vrije tijd hebben, tijd om bij mijn familie door te brengen? Vakantie kunnen we ons niet veroorloven. Als ik als arbeider genoeg zou verdienen voor een werkdag van acht uur en ik daarmee de lening zou kunnen afbetalen en een waardig leven leiden, dan zou er geen probleem zijn.

Król: De winsten van de bedrijven en de hoge koopkracht in West-Europa zijn het gevolg van lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden elders, onder andere in Oost-Europa. Veel mensen hebben geen idee van de woede aan de onderkant van de samenleving. Ik heb niet het gevoel dat de liberale christendemocraten dit ernstig nemen.

De katholieke nationalisten wel?

Król: Als PiS de onderhandelingspositie van de arbeidersbeweging kan versterken tegenover de werkgevers, dan zou het loon kunnen stijgen. Net zoals dat het geval was in West-Europa.

Bogusz: Als ik in eenzelfde bedrijf in West-Europa zou werken, zou ik veel meer verdienen. De Poolse werknemer is een soort slaaf die voor andermans belangen werkt, niet voor zichzelf. Ook dat komt uit de pauselijke encyclieken. Elke dag wordt de sociale leer van de kerk geschonden in Polen. Het bedrijf ontsloeg werknemers toen ze zich bij de vakbond aansloten. De vorige regering maakte daar geen probleem van, ook al garandeert de Poolse grondwet het recht op vereniging.

‘Onze stem wordt vertolkt door PiS. Als Europa dat een populistische, nationalistische partij noemt die vijandig staat tegenover globalisering en immigratie, dan doen ze maar.’

De liberale christendemocraten van Donald Tusk maakten ons wijs dat buitenlandse investeringen al onze problemen zouden oplossen. En wij moeten dat geloven? We vertrouwen hen niet meer. Zij zijn de hogere middenklasse geworden die geen voeling meer heeft met ons. Onze stem wordt vertolkt door PiS. En als Europa dat een rechtse, populistische, nationalistische partij noemt die vijandig staat tegenover globalisering en immigratie, dan doen ze maar.

Een kritische inwoner van een dorpje in Oost-Polen vertelde me dat Polen alles verwachten van emigratie, en niets willen weten van immigranten. Europa vroeg Polen 7600 vluchtelingen op te nemen. Dat is toch een peulschil voor een land met 38 miljoen inwoners? De huidige paus Franciscus beschouwt solidariteit met vluchtelingen als een wezenlijk onderdeel van waar solidarność – christelijke solidariteit – om draait.

Król (blijft rustig): Hoe kunnen we vluchtelingen helpen, als we zelf nog economisch moeten groeien om te vermijden dat onze eigen jongeren gedwongen zijn te emigreren om waardig te leven? Zoveel jonge Polen die vertrekken. Dat doet pijn. Het geld dat Polen in het buitenland verdienen vloeit terug naar Polen en draagt in de dorpen bij tot betere levensomstandigheden, maar de belastingen komen niet ten goede aan Polen.

Polen betaalt voor hun onderwijs en buitenlandse economieën profiteren ervan. Ik vind dat we hun capaciteiten in Polen moeten kunnen inzetten. Om emigranten hier te kunnen houden, moeten we immigranten buiten houden. Polen is ook niet in staat om grote groepen moslims toe te laten. We zien dat moslims in West-Europa afgescheiden leven van de rest van de samenleving en wij willen onze samenleving liever geïntegreerd houden. Daarom kunnen we enkel christenen aanvaarden.

Bogusz: Ik word kwaad van de kritiek die nu van de EU komt: dat wij geen democratisch land zouden zijn, dat wij xenofoob of intolerant zouden zijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vochten Polen tegen al de kunstmatige grenzen die Russische communisten en Duitse fascisten ons opdrongen.

Wij beschermden joden. En nu zegt Duitsland ons wat wij moeten doen? Als we fascisten zouden zijn, dan hadden we toch geen joden beschermd? Natuurlijk heb je in Polen ook echte fascisten, maar je hebt in elk land toch idioten? Of misschien is er iemand die hen betaalt om dat te doen, zodat Polen een slecht imago krijgt.

Marian Król met op de achtergrond de beeltenis van paus Johannes Paulus II: ‘Hoe kunnen we vluchtelingen helpen, als we onze eigen jongeren geen toekomst kunnen bieden? Dat doet pijn.’

© Pieter Stockmans​

Tot vandaag is Polen een emigratieland. De lokale economie van hele Poolse dorpen is verplaatst naar landen als het Verenigd Koninkrijk. Als het Verenigd Koninkrijk op 23 juni voor een Brexit kiest, zijn een half miljoen Polen daar plots geen EU-arbeidsmigranten meer en zullen velen onder hen wel moeten terugkeren naar Polen.

Król: Zoals ik zei, wij hopen dat Poolse emigranten naar Polen kunnen terugkeren, maar op zo’n abrupte manier zal het schadelijk zijn voor zowel de Britse als voor de Poolse economie. Polen gaan naar Engeland om te werken, niet om te profiteren.

Ik geloof niet dat het Verenigd Koninkrijk ooit de EU zal verlaten. En zelfs als het zou gebeuren, dan zullen ze een formule uitwerken om de Poolse arbeidsmigranten daar te houden, want ze hebben hen nodig. Net zoals Duitsland de Syrische vluchtelingen toelaat, niet omdat het zo menslievend is, maar omdat de Duitse economie hen nodig heeft. Zolang ze naar Duitsland gaan en niet naar Polen komen, is dat goed voor mij.

Hoe succesvol is PiS bij jongeren? Zijn daar economische redenen voor?

Król: Vele jongeren hebben voor PiS gestemd omwille van hun onzekere economische situatie. De kinderbijslag “500+” was heel aantrekkelijk voor jonge families. Maar de link tussen lage lonen, hoge werkloosheid in sommige regio’s en het succes van PiS is niet eenduidig. Het is één van de redenen. Mensen die achterblijven, willen verandering. Maar het gaat ook om de familiewaarden en het patriottisme. Dat gevoel is al eeuwenlang sterk in het oosten.

De kinderbijslag voor kwetsbare gezinnen zal in 2016 alleen al 3,5 miljard euro kosten. Volgens economen zal die peperdure maatregel geen structureel verschil maken.

Król: En toch zal het jonge families ademruimte geven. Ze kunnen het geld ook gebruiken om een economische activiteit op te starten en financiële stabiliteit te bouwen zodat ze een gezin kunnen stichten of uitbreiden. Opnieuw: economische groei of menselijke ontwikkeling?

***

We verlaten Król’s bureau – gedecoreerd met een uit hout gesneden beeltenis van paus Johannes Paulus II en een buste van de legendarische Poolse nationalistische onafhankelijkheidsstrijder Józef Piłsudski. We bezoeken het monument van Lublin July, een arbeider met gebroken kettingen in de lucht en een gigantisch kruis erboven. “Als je een zoon van God bent, dan krijg je de erfenis van God mee”, staat naast het logo van Solidarność.

Król vertelt nostalgisch over zijn militante verleden. Sinds 1980 leidde hij voor Solidarność grote stakingen in de werkplaatsen, meermaals neergeslagen door de oproerpolitie. Als actief lid van ondergrondse cellen van Solidarność werd hij herhaaldelijk gearresteerd en ondervraagd. Hij organiseerde de beruchte Świdnik-wandelingen: tijdens het propagandanieuws op de communistische staatstelevisie gingen 20.000 inwoners naar buiten voor een wandeling. Als signaal dat de communisten de geesten niet controleerden.

Solidarność werd begin jaren ’80 opgericht, een periode waarin niemand met elkaar durfde spreken over politiek en mensenrechten. Iedereen kon een spion of een verklikker zijn. De woorden van de Poolse paus Johannes Paulus II tijdens zijn historische bezoek aan Polen waren een inspiratie voor miljoenen Polen die vurig hoopten op verandering: ‘Laat de geest neerdalen en het gezicht van deze natie veranderen.’ Vele mensen zagen het als een verwijzing naar de atheïstische communisten die de echte identiteit van Polen onderdrukten.

De geest van de sociale leer van de katholieke kerk heeft het Europese communisme ten val gebracht. Een generatie later helpt die geest met de opmars van de Europese nationalisten. Bij de volgende Europese verkiezingen van 2019 weten we wie de strijd om de ziel van de arbeider wint: socialisten, christendemocraten, of nationalisten.