Isabel Allende: ‘Fictie is waar, fake news is censuur’

Interview

Isabel Allende: ‘Fictie is waar, fake news is censuur’

Isabel Allende: ‘Fictie is waar, fake news is censuur’
Isabel Allende: ‘Fictie is waar, fake news is censuur’

Op 24 maart krijgt de Chileense succesauteur Isabel Allende een eredoctoraat van de Universiteit Gent. Gie Goris zocht haar op in San Francisco en had een lang gesprek over verhalen en leugens, vrouwen en macht, politiek en migratie. ‘De kracht van vrouwen zit niet in macht of fysieke kracht, maar in veerkracht en compassie.’

Isabel Allende is de auteur van bestsellers als Het huis met de geesten, Eva Luna, Paula, De Japanse minnaar, Liefde en schaduw… Later dit jaar verschijnt Invincible Summer, een nieuw boek van haar, waarin onder andere een Guatemalaanse vluchtelinge en een Chileense journalist een vreselijke nacht in New York beleven. De titel ontleent Allende aan een citaat uit L’Eté van Albert Camus: ‘In het midden van de winter stelde ik vast dat er, binnen in mij, een onoverwinnelijke zomer schuil gaat. En dat maakt mij blij. Want het betekent dat er, hoe hard de wereld ook tegen mij duwt, binnen in mij iets krachtigers is, iets beters, dat terugduwt.’

Op 24 maart krijgt Allende van de Universiteit Gent een eredoctoraat voor de maatschappelijke impact van haar literaire werk. Dat eredoctoraat werd toegekend zonder overleg met de faculteit Letterkunde, en dat leverde een storm verontwaardigde commentaren op over voorbijgestreefd magisch-realisme, de nefaste gevolgen van exotiek en de moeilijke verhouding tussen grote verkoopcijfers en literaire waarde.

‘De meeste commentaren op mijn werk verschijnen in talen die ik niet begrijp’

‘De meeste commentaren op mijn werk verschijnen in talen die ik niet begrijp’, zegt de auteur tijdens een gesprek dat we begin deze maand met haar hadden in Sausalito, bij San Francisco. Allende schrijft haar verhalen in het Spaans, maar haar boeken werden vertaald in 35 talen en miljoenen mensen kopen en lezen haar werk over de hele wereld.

Haar huis waarin het eerste deel van het gesprek doorgaat, zou perfect kunnen dienen als locatie voor een vervolg op het originele huis met de geesten: het diende eind negentiende eeuw eerst als luxe bordeel, werd daarna een pinksterkerk en een chocoladefabriek, en het is nu het kantoor van Isabel Allende én van de Isabel Allende Foundation. Die stichting investeert ongeveer een miljoen dollar per jaar in projecten die gericht zijn op gelijke kansen voor meisjes, gelijk loon voor gelijk werk en seksuele en reproductieve rechten voor vrouwen.

Het verhaal van die stichting kwam in de vorm van een uitgebreid verhaal – het zijn altijd verhalen bij Isabel Allende- tijdens het tweede deel van het gesprek, bij uitstekende sushi, saké en groenethee-ijs.

Isabel Allende: Ik liet de opbrengst van Paula, het boek dat ik schreef over de ziekte en de dood van mijn dochter Paula Frijas,  op een aparte rekening storten, zonder dat ik wist wat ik ermee zou aanvangen. Na haar overlijden slaagde ik er ook niet in opnieuw te beginnen schrijven. Een writer’s block, dacht ik. Maar een vriend noemde het eerder een leeg reservoir, en dus kwam het er volgens hem op aan dat reservoir aan verhalen en beelden opnieuw aan te vullen.

‘Het is toch verschrikkelijk dat zelfs moeders van hun dochters af willen omdat meisjes aanzien worden als minderwaardig en als een last?’

Daarvoor ging ik op reis door India. Op een bloedhete dag in Rajasthan moest de chauffeur halt houden om de oververhitte motor te laten afkoelen. Een vriendin en ikzelf gingen wachten in de schaduw van een grote acaciaboom, waar een aantal lokale vrouwen ook zaten. We begrepen elkaar niet, maar probeerden toch met gebaren wat uit te wisselen. We gaven hen ook de armbanden die we niet lang daarvoor gekocht hadden. Toen we opnieuw konden vertrekken, kwam een van de vrouwen me achterna met een pak dat ze mij in ruil wou geven.

Ik probeerde duidelijk te maken dat ik dat niet kon aannemen, maar zij wilde van geen wijken weten.  Toen ik het pak opendeed, zag ik tot mijn verschrikking dat er een pasgeboren baby in lag. De chauffeur duwde het pak terug in de armen van de vrouw en maande ons aan meteen in te stappen. Toen ik onderweg mijn verbijstering nog eens uitdrukte, antwoordde de chauffeur: “Het was een meisje. Wie wil er nu een meisje?” Dat was het moment waarop ik wist wat ik met de opbrengst van het boek Paula wou doen. Het is toch verschrikkelijk dat zelfs moeders van hun dochters af willen omdat meisjes aanzien worden als minderwaardig en als een last?

CC Casa de las Americas (CC BY-NC-ND 2.0)

CC Casa de las Americas (CC BY-NC-ND 2.0)​

Het was in het originele huis met de geesten dat Isabel Allende voor het eerst besefte dat vrouwen minder kansen en minder rechten hadden dan mannen. Ze werd samen met haar moeder opgevangen in het huis van haar grootvader, maar haar moeder werd daardoor voor alle keuzes en beslissingen afhankelijk van mannen. ‘Het maakte mij op zeer jonge leeftijd opstandig en hoe ouder ik werd, hoe meer die woede zich tegen alle vormen van autoriteit begon te richten.’ De journalistiek bij een feministisch maandblad bood haar een eerste constructieve uitlaatklep voor die woede. Toch stapte ze van de journalistiek over naar het schrijven van fictie. Waarom?

Isabel Allende: Omdat ik een groter leugenaar ben dan een betrouwbare bron van feiten. Ik was als journalist al een verhalenverteller, veel meer dan een onderzoeker of een berichtgever. Journalistiek is heel onmiddellijk en jachtig, literatuur biedt mij de vrijheid om de waarheid te vertellen zonder beperkt te worden door bewijzen of feiten, of door de eenzijdigheid van mijn eigen standpunt. Anderzijds werkt fictie die niet geworteld is in de werkelijkheid niet. Lezers hebben die grondlaag aan waarheid en geloofwaardigheid nodig om zich over te geven aan de fictie.

Zijn de “alternatieve feiten” van de nieuwe Amerikaanse president dan ook een vorm van fictie?

‘Mijn fictie is gebaseerd op diepgaande research, hun leugens zijn bedoeld met de werkelijkheid te verbergen. In die zin zijn “alternatieve feiten” en “fake news” hedendaagse varianten van de oude censuur die bestond onder de militaire dictaturen van de jaren zeventig.’

Isabel Allende: Neen, dat zijn leugens. Mijn fictie is gebaseerd op diepgaande research, hun leugens zijn bedoeld met de werkelijkheid te verbergen. In die zin zijn “alternatieve feiten” en “fake news” hedendaagse varianten van de oude censuur die bestond onder de militaire dictaturen van de jaren zeventig. Kunst probeert daarentegen het leven op te tekenen en er zin aan te geven. Dat is een manier om waarheid te zoeken.

De internationale vrouwendag krijgt elk jaar meer aandacht. Dat doet u plezier?

Isabel Allende: Het is eigenlijk triest dat we een internationale vrouwendag nodig hebben. Het is veelbetekenend dat er geen mannendag is, toch? De plaats van mannen en van mannelijkheid in de samenleving lijkt niet ter discussie te staan, die van de vrouw en van vrouwelijkheid blijkbaar nog steeds wel. En dan krijg je in de Verenigde Staten een president als Donald Trump, een uitgesproken vrouwenhater die toch 51 procent van de vrouwelijke kiezers wist te overtuigen.

Terwijl zijn tegenkandidate, Hillary Clinton, net de belichaming wou zijn van geslaagde emancipatie.

Isabel Allende: Maar Hillary Clinton vertegenwoordigde niet zozeer de vrouwen van de VS, maar de status quo van het systeem, met alle voordelen voor de elite die daarmee samenhangen. Hillary had niets nieuws te melden, terwijl Trump duidelijk voor verandering stond -de foute verandering, wat mij betreft, maar in elk geval verandering. En gender heeft daarin geen rol gespeeld.

Moet gender een centraal punt zijn in elk politiek debat of beleid?

‘Als een schrijver belangrijk genoemd wordt zonder meer, dan kan je er zeker van zijn dat hij wit en mannelijk is. Anders wordt er zeker bij gezegd dat ze vrouwelijk is, of zwart, of Latijns-Amerikaans…’

Isabel Allende: Gender moet misschien niet centraal staan, maar het is wel een zorg die altijd aanwezig moet zijn. Maar je gaat niet kiezen voor een politicus omdat ze een vrouw is, of omwille van ras, huidskleur, etnische afkomst, religie… Wat er echt toe doet, is het programma en de capaciteit van de kandidaat.

Hetzelfde geldt voor literatuur. Als een schrijver belangrijk genoemd wordt zonder meer, dan kan je er zeker van zijn dat hij wit en mannelijk is. Anders wordt er zeker bij gezegd dat ze vrouwelijk is, of zwart, of Latijns-Amerikaans… Het adjectief vermindert het belang of de waarde van die literatuur, en bevestigt een norm die voor al die “anderen” blijkbaar niet haalbaar is.

Hoe belangrijk is Michelle Bachelet geweest, de eerste vrouwelijke president van Chili en Latijns-Amerika, die twee keer verkozen werd?

Isabel Allende: Toen ze de eerste keer verkozen werd, doorbrak ze zowat alle taboes in het conservatief-katholieke Chili: ze was een vrouw, een alleenstaande moeder, een socialiste, een atheïste. En het eerste onderwerp dat ze aanpakte als president, was geweld binnen het gezin. Haar tweede verkiezing won ze op de kracht van haar eigen persoonlijkheid, bijna ondanks de politieke partijen die haar steunden en die het vertrouwen van de bevolking verloren hadden. Als de populariteit van haar regering op dit moment op een laag pitje staat, is dat minder een motie van wantrouwen tegen haar dan tegen de politici die haar regering vormen. Zij is een ongelooflijk krachtige vrouw.

En hoe definieert u dat: een krachtige vrouw?

Isabel Allende: De kracht van vrouwen zit niet in macht of fysieke kracht, maar in veerkracht en compassie. Elke keer dat ze verdrukt wordt, staat ze weer recht. Duizendmaal. Ze draagt zorg voor anderen, ook al krijgt ze zelf te weinig zorg. Sterke vrouwen zijn geen krijgers, maar volhouders. Ze zijn niet noodzakelijk leiders, maar degenen die mensen samenbrengen. Terwijl vaders vaak afwezig zijn in Chili, zijn het altijd de vrouwen die het gezin, de familie en de bredere gemeenschap ondersteunen.

‘De kracht van vrouwen zit niet in macht of fysieke kracht, maar in veerkracht en compassie. Elke keer dat ze verdrukt wordt, staat ze weer recht. Duizendmaal.’

Is feminisme niet bedoeld om meer ruimte te creëren voor vrouwen om zichzelf te zijn en te realiseren, ook buiten de traditionele familiekring?

Isabel Allende: Feminisme gaat over keuzes, over de mogelijkheid voor vrouwen om elke keuze te maken die ook mannen kunnen maken: vrouwen moeten kunnen kiezen voor een leven als thuiswerkende moeder, maar ook voor een carrière als president of paracommando. We moeten keuzes kunnen maken over onze reproductieve gezondheid, maar ook over onze intellectuele of artistieke capaciteiten. Vrouwen moeten nog altijd vechten om hun rechten te krijgen of om keuzes te kunnen maken, voor mannen geldt dat veel minder.

Was de vrouwenmars van meteen na de eedaflegging van president Trump een goede stap om die keuzemogelijkheden te vergroten?

Isabel Allende: Zeker. Het was een vrolijke en milde demonstratie die miljoenen mensen op de been bracht. Het was meer een viering dan een bitter protest, ook al was deze manifestatie maar mogelijk door de verkiezing van Donald Trump. Hij belichaamt vrouwvijandigheid, en daardoor bedreigt hij zowat alles wat vrouwen doorheen de jaren verworven hebben. Want als de president bluft over het aanranden van vrouwen, wie zal dan voorkomen dat dit in de gewone samenleving normaal gevonden wordt? Deze aanval op vrouwenrechten is zo direct en brutaal dat er wel teruggevochten moet worden. En we zullen dat moeten volhouden.

CC Casa de las Americas (CC BY-NC-ND 2.0)

CC Casa de las Americas (CC BY-NC-ND 2.0)​

Volhouden is moeilijk, blijkt. In Latijns-Amerika moeten de linkse regeringen plaats ruimen voor rechtse partijen.

Isabel Allende: Ik heb intussen lang genoeg geleefd om te weten dat de slinger naar beide kanten kan zwaaien. Chili was lang de meest sociaal-conservatieve samenleving in Latijns-Amerika, maar het was ook het eerste land waar een marxist tot president verkozen werd [Salvador Allende, een neef van haar vader], waarna het land bijna twintig jaar onder de ijzeren hand van een extreem rechtse en neoliberale dictatuur leefde [onder Augusto Pinochet] om uiteindelijk de eerste vrouwelijke president van het continent te verkiezen. En van links gaan we nu weer naar rechts.

‘Wat mij hoop geeft, is dat jongeren niet deelnemen aan verkiezingen, omdat de partijen en instellingen nog steeds stammen uit de negentiende eeuw, terwijl de behoeften van dit tijdperk van informatie en communicatie gewoon niet beantwoord worden.’

Blijft er dan nog hoop, of enkel berusting?

Isabel Allende: Wat mij hoop geeft, is dat jongeren niet deelnemen aan verkiezingen, omdat de partijen en instellingen nog steeds stammen uit de negentiende eeuw, terwijl de behoeften van dit tijdperk van informatie en communicatie gewoon niet beantwoord worden.

En waarom vindt u dat hoopvol?

Isabel Allende: Mijn hoop zit in de wetenschap dat deze generatie ons over een jaar of tien zal besturen. Zij zal voor verandering zorgen. We zullen op nieuwe manieren kiezen en besluiten zullen anders tot stand komen. Jonge mensen zullen reageren, zoals ook vrouwen gereageerd hebben. De campagne van Bernie Sanders maakte duidelijk dat die reactie al bezig is. De teleurstelling met de Democratische Partij van het establishment moet zich vertalen in het opbouwen van iets nieuws, binnen of buiten de partij.

Een van de centrale politieke kwesties van onze tijd is migratie. Zowel in Europa als in de VS scoren sommige politici politieke successen op basis van het cultiveren van angst voor migranten en vluchtelingen. U bent zelf een migrant in dit land, hoe voelt die nieuwe wind voor u?

Isabel Allende: Massaal veel mensen migreren vandaag, en de meesten zijn op de vlucht voor oorlog en geweld, maar ook voor armoede en honger. Dat vraagt een antwoord op wereldschaal. Het meest fundamentele antwoord moet gericht zijn op het dochten van de kloof tussen de have’s en de have-not’s. Als we die tegenstelling laten bestaan en verder laten groeien, dan is gewelddadig conflict onvermijdelijk. In een wereld waarin de grenzen voor kapitaal, goederen en kennis steeds meer wegvallen, is het versterken van grenzen voor mensen onaanvaardbaar. Dit is de eeuw van migratie en echte mondialisering voor iedereen.

Voor de meeste mensen is migratie geen keuze.

Isabel Allende: Ik koos er in 1973 ook niet voor om Chili te ontvluchten. Maar ik heb er daarna wel voor gekozen om te migreren naar de Verenigde Staten. Vluchtelingen vertrekken om te overleven. In Guatemala is de toestand zo brutaal, met het bendegeweld, de corruptie en armoede, dat mensen wel op de vlucht moeten gaan. Meestal zijn het de jongeren, de moedigen en de krachtigen die op de vlucht gaan. Ouderen, zieken of zwakkeren blijven achter.

Migratie levert dus een bonus op voor het land van aankomst, maar is het slechtste wat kan gebeuren voor de landen van vertrek?

‘Mensen leven liever op een plaats waar ze zich thuis voelen, de taal spreken en relaties hebben, dan op een plaats waar ze geen rechten, geen geschiedenis en geen familie hebben.’

Isabel Allende: Inderdaad. Migratie is een symptoom van iets dat dieper gaat en erger is. Syriërs zouden liever in Syrië blijven wonen en elke Guatemalaanse familie die ik ken, was liever in Guatemala gebleven. Mensen leven liever op een plaats waar ze zich thuis voelen, de taal spreken en relaties hebben, dan op een plaats waar ze geen rechten, geen geschiedenis en geen familie hebben.

Het geweld of het onrecht dat deze mensen op de vlucht drijft, moet ter plaatse aangepakt worden. En daarnaast zouden we veel minder nadruk moeten leggen op verschillen en grenzen, en veel meer op het feit dat we allemaal mensen zijn, met dezelfde behoeften, angsten, hoop.

Maar mensen hebben wel lokale ankers nodig, of het gevoel dat ze tot een groep of een gemeenschap behoren.

Isabel Allende: Dat besef ik wel, maar ik geloof in evolutie. We leven niet meer in het tijdperk van stammen. En ook al is geschiedenis geen simpele opgaande lijn, toch zie ik door alle slingerbewegingen een tendens naar een meer democratische, meer inclusieve, beter geïnformeerde wereld. Er zijn vandaag meer mensen met een deftig middenklassebestaan dan ooit tevoren. 2017 is een dieptepunt, met de plotse opkomst van nieuw nationalisme en extreemrechts, maar ik geloof dat de grotere trend daardoor niet verandert.

Een van de groepsidentiteiten die een sterke comeback maakten de voorbije jaren, is de religieuze identiteit. Maar religie wordt nu vooral gezien als een politieke ideologie en minder als spiritualiteit.

Isabel Allende: Ik ben zelf niet religieus, maar ik zie hoe belangrijk religie is voor anderen. Mensen hebben blijkbaar de behoefte om ergens in te geloven, en wat mij betreft kan dat geloof in god perfect een opstap zijn om samen te werken aan een betere wereld. Ik vertrouw vooral de georganiseerde religies niet, wegens de potentie om van mensen fanatici te maken. Religie kan een verschrikkelijk wapen worden voor verdrukking, maar ze kan ook een kracht voor het goede vormen.

CC Shawn (CC BY-NC 2.0)

CC Shawn (CC BY-NC 2.0)​

In uw boeken is spiritualiteit niet onbelangrijk.

Isabel Allende: Ik vertel verhalen die belangrijk zijn voor mij. En daarvoor verbind ik mij met wat er aan collectieve hoop, angst of bewustzijn bestaat. Je ontwikkelt die connectie door veel alleen te zijn om te schrijven, en wellicht geldt dat ook voor mystici of monniken. Het is geen rationeel gegeven, maar een intuïtie.

De verhalen die ik vertel, zijn dan ook geen verpakte boodschappen, maar ervaringen die ik wil doorgeven. Verhalen zijn de essentie van taal, en mensen hangen aan elkaar van verhalen. Muziek is verhaal, geschiedenis is verhaal. En elk verhaal biedt inzicht.

Voor uw literaire invloeden verwijst u uiteraard naar de schrijvers van de Latijns-Amerikaanse golf, zoals Garcia Marquez en Vargas Llosa, maar ook naar de negentiende-eeuwse Russen, van Dostojevski over Toergenjev tot Boelgakov. Maar die Russische auteurs zijn in hun literatuur veel donkerder en veeleisender dan u.

Isabel Allende: Heeft dat niet met een algemene cultuur te maken? Zijn Russen niet veel dramatischer dan Latijns-Amerikanen? Latijns-Amerika is een continent van uitbuiting, geweld en verdrukking, maar het blijft tegelijk een continent van kleur en geur, van muziek en viering. Zelfs in Oaxaca, een provincie in Mexico die getekend wordt door diepe armoede en extreem geweld, blijven mensen samenkomen om leven en dood te vieren, met muziek, dans en kleurrijke bloemen.

‘Ik schrijf ook in het Spaans, omdat een roman meer ontstaat in de buik dan in het hoofd’

U woont al lang buiten die realiteit. Is dat de reden waarom u meer dan de meeste jonge Latijns-Amerikaanse auteurs vasthoudt aan die latino kleur?

Isabel Allende: Mijn ouders wonen in Chili en zijn 101 en 96, ik ben er dus heel vaak. En ook in de Verenigde Staten ben ik voortdurend in contact met Latijns-Amerikaanse migranten. Ik schrijf ook in het Spaans, omdat een roman meer ontstaat in de buik dan in het hoofd, en daar regeert de moedertaal. Ik droom in het Spaans, ik vloek in het Spaans, en als ik bid, bid ik in het Spaans.

Ik leerde het belang van verhalen kennen in de keuken van het huis van mijn grootvader. Daar speelde de hele tijd een radio -wat in de rest van het huis verboden was, uit afschuw voor de vulgariteit die het toestel in huis zou brengen- en ik raakte er verslingerend aan de hoorspelen die tussen de muziek door uitgezonden werden. Verhalen zijn voor mij een kompas dat me helpt mijn plaats in het universum te vinden.