Islamofobie en de mythe van radicalisering

‘I n het dominante discours over terrorisme is het van belang om even stil te staan bij de betekenis van woorden. Extremisme, radicalisering en terrorisme zijn niet zomaar woorden. Het zijn geen neutrale termen. Ze hebben allemaal een politieke betekenis’, zegt de auteur van het boek The Muslims are Coming!

Arun kundnani is geboren in Londen. In 2010 verhuisde hij naar de VS waar hij aan de New York University doceert. Hij is ook de auteur van het boek The End of Tolerance: racism in de 21st century Britain. Kundnani kwam naar België op uitnodiging van de KULeuven.

U zegt dat radicalisering een mythe is, hoe bent u tot deze conclusie gekomen?

Arun Kundnani: De term radicalisering is een nieuw woord dat na 11 september in het publieke debat over terrorisme werd geïntroduceerd. Het woord is bedoeld om een proces te beschrijven waarbij een individu evolueert van een gewoon lid van de maatschappij naar een terrorist. Radicalisering legt de nadruk op dit proces en veronderstelt dat een religieuze ideologie de drijvende kracht is achter dat proces. Dit is de mythe die geassocieerd wordt met dat woord. De mythe van radicalisering.

Radicalisering zoals het nu gebruikt wordt gaat voorbij aan het feit dat religie altijd een interpretatie is en dat de interpretatie afhankelijk is van de politieke situatie van het moment zelf. Het gaat voorbij aan het feit dat terrorisme een interactie is tussen staatsgeweld en niet-staatsgeweld en focust alleen op één kant van dat proces.

Maar het is ook interessant om te kijken naar hoe de staat geradicaliseerd is. Sinds 11 september zijn de Amerikaanse en de Britse en de Franse regeringen ook geradicaliseerd.

Gladde woorden

Het boek The Muslims are Coming!

© Verso Books​

Extremisme en terrorisme zijn ook geen neutrale termen volgens u?

Arun Kundnani: Extremisme is een woord dat heel nuttig is om het status quo te handhaven. In het Engels werd dat in de negentiende eeuw in India gebruikt. Iedereen die het kolonialisme wilde uitdagen en er einde aan wilde maken , werd extremist genoemd. De gematigden waren mensen die hervormingen wilden.

‘Islamofobie is een instrument om geweld buiten de eigen grenzen te legitimeren.’

Extremisme is een erg glad woord. De extremisten van gisteren zijn de gematigden van vandaag. Mensen zoals Nelson Mandela, Martin Luther King en Malcolm X werden in het begin ook extremisten genoemd.

Terrorisme lijkt meer objectief maar deze term wordt ook op een selectieve manier gebruikt. Het wordt vandaag alleen gebruikt wanneer geweldplegers moslims zijn. Terrorisme wordt gedefinieerd als moorden van burgers om politieke redenen. In dit opzicht heeft staatsgeweld meer slachtoffers gemaakt dan terrorisme en we zouden daar meer op kunnen focussen.

U maakt ook de link tussen de oorlog tegen terrorisme en de toenemende islamofobie. Maar hoe definieert u islamofobie?

Arun Kundnani: Islamofobie is voor mij een vorm van racisme die gericht is tegen moslims. Het neemt een groep mensen die toevallig tot eenzelfde religie behoren en maakt van hen een ras. Islamofobie is een instrument om geweld buiten de eigen grenzen te legitimeren. Als je een imperium wilt opbouwen dan moet je een manier vinden om mensen te overtuigen ten oorlog te trekken. De VS legitimeren hun oorlogen door moslims als gevaar, als vijanden te duiden.

Als je in de VS de vraag stelt waarom er zoveel geweld is in het Midden-Oosten, is het antwoord dat je krijgt dat geweld deel uitmaakt van de cultuur van het Midden-Oosten. Dat is een veel handigere verklaring dan een politieke uitleg.

Islam als vijand

Is islamofobie dan een bewuste strategie of is het eerder een soort “collateral damage” van de oorlog tegen terrorisme?

Arun Kundnani: Islamobofie heeft een voorgeschiedenis. Het bouwt verder op de propaganda die door de pro-Israël lobby in de VS eind jaren negentig werd gevoerd. Het discours rond het geweld in Israël werd niet gevoerd in termen van bezetting en mensenrechten maar werd voorgesteld als resultaat van een beschavingsconflict tussen de Israëliërs die zichzelf voorstelden als modern en geciviliseerd en de Arabieren die voorgesteld werden als barbaars en gewelddadig.

Na elf september is het beeld van de Arabier veralgemeend naar moslims. Door de val van het communisme was er een nieuwe vijand nodig. De neo-conservatieven vonden dat islam die nieuwe vijand zou kunnen zijn.

‘Het stereotiepe beeld van de fanatieke moslim heeft zijn evenbeeld in de Franse en de Britse koloniale literatuur van de late negentiende eeuw.’

Dit allemaal klinkt natuurlijk als een complottheorie. Maar om te begrijpen waarom dergelijke boodschap zonder veel moeite zijn weerklank heeft gevonden bij de publieke opinie, moet je verder kijken dan de propaganda. Het stereotiepe beeld van de fanatieke moslim heeft zijn evenbeeld in de Franse en de Britse koloniale literatuur van de late negentiende eeuw. Er is nu een recyclage van de beelden en van het discours van toen.

U zegt dat er ook een psychologische kant is aan dit verhaal.

Arun Kundnani: Inderdaad. Er is een psychologische nood aan islamofobie. Het is geen geheim dat de VS hun militaire apparaat gebruiken voor economische doeleinden. Als burger wil je niet geloven dat je welvaart gelinkt is aan het feit dat je land oorlog voert. Het is veel gemakkelijker om de schuld aan de fanatieken te geven dan je eigen verantwoordelijkheid te nemen.

En dat geldt ook voor Europa en meer bepaald voor landen als Frankrijk, Groot-Brittannië, België en Nederland. Landen die een koloniale geschiedenis hebben. Veel van wat we nu meemaken is een voortzetting van die Koloniale geschiedenis.

Wanneer je een koloniaal project hebt, moet je geweld gebruiken en wanneer je weerstand tegenkomt zeg je niet dat ze ons niet willen. Je zegt dat ze cultureel achterlijk zijn, dat het barbaren en fanatiekelingen zijn die onze beschaafde manier van leven niet willen.

Eerst geweld, dan religie

Zijn de terroristische aanslagen in Europa een vorm van weerstand?

Arun Kundnani: Als je het spectaculaire geweld in Europa wil begrijpen moet je ook naar het geweld van de betrokken staten in andere delen van de wereld kijken. Het ene is niet van het andere te scheiden. Als je kijkt naar de mensen die betrokken zijn bij dat soort geweld, zie je dat ze eerst beslist hadden om geweld te gebruiken en pas daarna grepen ze naar religieuze teksten.

IS heeft verklaard dat ze het Westen aanvalt niet als vergelding voor het optreden in moslimlanden maar omdat ze tegen de manier van leven in Westerse samenlevingen is.

‘Wat IS onderscheidt is dat ze met een utopische visie komt over hoe de maatschappij dient georganiseerd te worden.’

Arun Kundnani: Uiteraard. De manier waarop aanhangers van IS naar de wereld kijken is het spiegelbeeld van hoe de neo-conservatieven de wereld zien. Ook zij zitten in dat wij-zij denken. Voor hen is het Westen corrupt, barbaars, uitbuitend en uitdrukkend. Hun islam is de enige plaats voor deugd. Het is een zwart-wit identiteitspolitiek die bovendien gemilitariseerd is.

Hoe verklaart u de aantrekkingskracht die zo’n organisatie op jongeren uitoefent?

Arun Kundnani: We leven in een wereld waar utopische visies, revoluties, of nieuwe soorten maatschappijen niet meer bestaan. Francis Fukuyama sprak al van het einde van de geschiedenis. Het einde van de Koude Oorlog is voor hem het einde van de ideologische evolutie van de mensheid. Er is met andere woorden geen alternatief voor het globale kapitalisme. Wat IS onderscheidt is dat ze met een utopische visie komt over hoe de maatschappij dient georganiseerd te worden. Het is een vreemde visie maar het is het enige utopische alternatief.

Het falen van links

Hoe komt dat er geen alternatief is?

Arun Kundnani: Links heeft gefaald. Links is een beetje teveel gentrified en is er niet in geslaagd om met een radicaal programma de jongeren in de migrantenwijken te boeien en aan te trekken. Links heeft deze wijken laten vallen. Wanneer je jong en boos bent, ga je op zoek naar radicale visies. En die vind je online, bij IS. Dat is een deel van het probleem hier.

Links heeft gefaald, maar wat is de rol van religie in de huidige situatie?

Arun Kundnani: In de mainstream gesprekken over dat soort thema’s is er de veronderstelling dat het probleem nu ligt in het feit dat er teveel religie is en dat teveel in religie geloven tot extremisme en misschien tot terrorisme zal leiden. Religie moet, volgens mij, geïnterpreteerd worden in een specifieke context. Neem islam als voorbeeld. Er zijn verschillende manieren om de islamitische traditie te interpreteren. Maar de interpretatie die je overhoudt is geen kwestie van religie als dusdanig. Het is eerder het resultaat van de interactie tussen religie en de politieke en economische context waarin je je bevindt. Dus elk probleem dat opduikt in de maatschappij kan niet het resultaat zijn van religie alleen. Het is het resultaat van de interactie tussen religie en maatschappij.

Het is ook daarom dat veel mensen in Europa vinden dat de islam moet moderniseren. Er zou volgens hen een Europese islam moeten komen.

Arun Kundnani: Er zijn veel goede redenen om tegen de reactionaire interpretaties van religie te zijn. In kwesties aangaande vrouwenrechten bijvoorbeeld of rechten van minderheden. Maar dat is een totaal andere kwestie dan terrorisme.

‘De vraag die zich stelt wanneer je gelooft dat islam geweld genereert, is: hoe komt dat dit idee alleen in de laatste decennia ingang heeft gekregen?’

Het probleem in Europa is dat de islam getransformeerd is tot een rationele categorie. Moslim zijn betekent dat je onderwerp bent van racisme. In deze context is het van belang dat mensen hun relatie tot hun religie zelf vormgeven, dat ze hun geloof naar hun noden modeleren en niet naar de wensen van anderen of naar de wil van de overheid.

De vraag die zich stelt wanneer je gelooft dat islam geweld genereert, is: hoe komt dat dit idee alleen in de laatste decennia ingang heeft gekregen? In de periode van de Koude Oorlog had de regering in de Verenigde Staten een totaal andere houding ten opzichte van de islam dan nu. De Amerikaanse overheid geloofde dat communisme de bron was van fanatisme en van geweld. De islam werd gezien als conservatieve kracht die voor stabiliteit zorgde. Daarom steunde de CIA in de jaren 50, 60 en 70 de Moslimbroeders. De islam werd gepromoot en moskeeën werden gebouwd. Waarom is dat sinds de jaren negentig veranderd? Waarom steunt de CIA de moslimbroeders niet meer? De reden hiervoor is niet dat mensen opeens religie anders zijn gaan interpreteren. Wat wel veranderd is, is de politieke context. Door dit nieuwe context zijn sommige bewegingen de islam op een andere manier gaan politiseren. Nu zijn er bewegingen die tegen de VS zijn. Afghanistan is hier een voorbeeld van.

Deradicaliseren

Na de aanslagen in Brussel heeft men in België verschillende deradicaliseringsprogramma’s op poten gezet. Is dit de juiste aanpak?

Arun Kundnani: Het idee van deradicalisering is gebaseerd op een verkeerde veronderstelling dat er een proces is waarbij iemand die geradicaliseerd is terrorist kan worden en dat dit proces begrepen en dus vermeden kan worden.

Deradicaliseren betekent proberen om mensen die een bepaalde ideologie hebben te identificeren om vervolgens deze ideologie proberen te veranderen. Er zijn hier twee problemen: dit doen betekent dat je denkt dat er een correlatie bestaat tussen extremistische ideeën en terrorist worden, maar dat klopt niet. Ten tweede, voor liberale maatschappijen is dit een beetje verontrustend. Het principe in een liberale maatschappij is dat je kunt geloven in wat je maar wilt. De rol van de overheid is dat ze reflecteert wat de mensen denken en niet dat ze probeert om hun manier van denken te veranderen.

De claim op de moderniteit

Veel mensen in Europa maken zich zorgen over het lot van het secularisme.

Arun Kundnani: Wanneer mensen spreken over het gevaar voor secularisme bedoelen ze dat ze zich zorgen maken over het feit dat mensen meer religieus worden. Ik denk om te beginnen dat er een misverstand bestaat over de betekenis van secularisme.

‘Het probleem in het debat over secularisme en religie is dat we ervanuit gaan dat het hier om een clash over basiswaarden gaat die diep, fundamenteel en existentieel is.’

En tweede verkeerd idee betreft het gevaar van religie zelf. Ik ben atheïst maar ik denk niet dat religies inherent gevaarlijk zijn. Het gevaar hangt van veel andere factoren af. Het hangt onder andere af van de manier waarop religie wordt geïnterpreteerd en van de positie van religie wanneer ze over institutionele macht beschikt.

Dat zijn politieke vraagstukken die moeten aangepakt worden zoals alle andere politieke vraagstukken in Europa, namelijk door te onderhandelen, via een democratisch proces.

Het probleem in het debat over secularisme en religie is dat we er vanuit gaan dat het hier om een clash over basiswaarden gaat die diep, fundamenteel en existentieel is en dat het aanklagen ervan de enige manier is om ermee om te gaan. Deze manier van denken toont aan dat hier racisme aan te pas komt. En wanneer er racisme in het spel zit, is er geen ruimte voor onderhandelingen, voor democratische oplossingen.

Is islamofobie een typisch Europees en Amerikaans fenomeen?

Arun Kundnani: Islamofobie is aanwezig op verschillende plaatsen in de wereld. In India, Rusland, China, de Centraal Afrikaanse Republiek, in Sri Lanka… Het is belangrijk te begrijpen dat islamofobie iets is dat reist. Er is een doorstroming van het idee en van de beelden die ermee gepaard gaan. Het neemt de kleur van de context waarin het belandt. In Indië worden moslims door het hoge geboortecijfer als gevaar gezien voor de Hindoemeerderheid. Landen als Indië of Rusland nemen afstand van hun eigen geschiedenis van islam omdat ze deel willen uitmaken van de beschaafde elite in de wereld. Het is een claim op de moderniteit. En dat verklaart de kracht van islamofobie in die landen.

Mensenrechten

Er is islamofobie. Wat is dan de oplossing?

Arun Kundnani: Ik denk dat het woord islamofobie niet de perfecte term is om te beschrijven wat we hier proberen te bespreken. Misschien is anti-moslimracisme een meer geschikte benaming. Maar het goede aan de term islamofobie is dat het aan de mensen die dat racisme ondergaan de kracht geeft om wat ze meemaken te benoemen. Dat is de eerste stap. Islamofobie, dat woord heeft een politieke kracht en daarom zijn er zoveel mensen die het willen afschaffen.

Maar alleen een naam geven is niet genoeg. De volgende stap is een beweging op poten zetten die verandering kan brengen. Een burgerrechtenbeweging die mensenrechten in Europa verdedigt. Dat is iets anders dan een beweging die probeert mensen te overtuigen van wat de echte natuur van islam is. Dat op zich kan een legitiem project zijn maar dat is niet hetzelfde als een antiracisme project.