'Heel Centraal-Azië is een enorm kruitvat'

Terwijl kersvers Oekraïens president Porosjenko zijn land samen probeert te houden en Obama in Warschau zijn vuist opheft naar Rusland, kijkt Dododzjon Atovullojev vanuit de PEN-flat voor vervolgde schrijvers uit over Antwerpen. De Tadzjiekse journalist en activist leeft ondertussen al meer dan twintig jaar in ballingschap. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie richtte hij de eerste vrije krant van Tadzjikistan op en ontpopte zich tot een fervent tegenstander van langheersend president Rachmonov. Die verklaarde hem prompt tot Volksvijand Nummer Eén.

De gebeurtenissen in Oekraïne bezorgen Atovullojev een déjà vu. ‘Wat ze vandaag “Banderisten” en “fascisten” noemen, heette bij ons in 1992 “islamistische fundamentalisten”. Tien jaar later hebben we geen stabiliteit, maar een doodse stilte, als op een kerkhof.’  Wat volgt is een gesprek over een vergeten revolutie.

Veel hoor je bij ons gewoonlijk niet over Tadzjikistan, maar een tijdje geleden stond het land hier toch even in de belangstelling: de Tadzjiekse overheid kocht voor een behoorlijke som geld grote, volgroeide Belgische bomen aan.

Dododzjon Atovullojev: Klopt, voor vier miljoen. En als je dan op de kaart kijkt waar Tadzjikistan ligt en waar België, dan zie je een mooi voorbeeld van het Tadzjiekse bestuur. De macht is volledig in handen van president Rachmonov, zijn negen kinderen en zijn ruimere familie. Een van zijn dochters is vice-premier, zijn 26-jarige zoon is generaal en hoofd van de douanedienst, een van zijn schoonzonen is consul in Rusland, en ga zo maar door. Iemand moet Rachmonov gezegd hebben dat Belgische bomen bijzonder mooi zijn, en dus koopt hij die. Na meer dan twintig jaar alleenheerschappij is hij de band met de realiteit een beetje kwijt.

Tadzjikistan was vroeger al de armste van de Sovjetrepublieken, en dat is sinds de onafhankelijkheid niet veranderd. Waarom komt er niet meer protest tegen dit soort uitgaven?

Dododzjon Atovullojev: Angst, pure angst. En gebrek aan informatie: er zijn slechts vier televisiekanalen, en die tonen voortdurend hetzelfde: hoe de president een staatsboerderij bezoekt, hoe hij naar een school gaat en begroet wordt met liedjes en dansvoorstellingen, hoe iedereen overal van hem houdt.

Bovendien heeft Rachmonov Rusland achter zich. Al 49 jaar is er een Russische militaire basis in Tadzjikistan, Rachmonov weet dat hij op die soldaten kan terugvallen. Het was met de hulp van het Russische leger dat hij tijdens de burgeroorlog in de jaren negentig aan de macht kwam. In 1991 kenden we in Tadzjikistan persvrijheid en vrije verkiezingen, net zoals in landen met een stevige democratische traditie. We noemden deze periode ‘de korte lente van de vrijheid’. Maar Rusland wilde geen onafhankelijk, democratisch land in zijn achtertuin, en organiseerde een coup die Rachmonov aan de macht bracht. Sindsdien is hij een marionet van het Kremlin. We hebben een grapje in Tadzjikistan: de president loopt de straat op en houdt een paraplu omhoog. Maar buiten schijnt de zon. Ze vragen hem: “Waarom heb je die paraplu nu nodig, het is zo’n mooi weer?” Zijn antwoord: “Ze hebben me gezegd dat het in Moskou regent”.

U hebt het voortdurend over Moskou, maar Tadzjikistan werkt toch ook samen met de VS, en ook vanuit de Europese Unie gaat er een gestage stroom aan ontwikkelingsfondsen naar Doesjanbe.

Dododzjon Atovullojev: Dat klopt, en dat neem ik het Westen kwalijk. Met betrekking tot Centraal-Azië gedraagt het Westen zich werkelijk amoreel. Toen de VS besloten Afghanistan de bombarderen, wist ik dat dit definitief het einde was voor de democratie in de voormalige Sovjetrepublieken. Plots had de NAVO de dictators daar nodig om hun oorlog in Afghanistan te kunnen voeren. En dus sloten ze hun ogen voor wat er binnen Oezbekistan en Tadzjikistan zelf gebeurde. Tegenwoordig kent Afghanistan meer democratie dan Centraal-Azië. Als je ziet hoe de verkiezingen daar verlopen, met rijen aan de stemhokjes, mensen begeesterd door het idee van vrijheid – dat hebben we in Centraal-Azië al lang niet meer gezien.

Verschillende politici, ook uit West-Europa, durven al eens zeggen dat democratie niet past bij de volkeren uit het Oosten. Dat klopt niet, dat is een mythe. Net zoals de idee dat de vrijheid vanzelf wel zal komen als er stabiliteit is, en dat we tot dan de dictators hier maar moeten verdragen. Maar ook dat is niet waar: zolang er geen vrijheid is, zal er ook geen echte stabiliteit komen.

Verschillende politici, ook uit West-Europa, durven al eens zeggen dat democratie niet past bij de volkeren uit het oosten. Dat klopt niet, dat is een mythe.

De burgeroorlog van de jaren negentig is bezworen, kan de huidige situatie in Tadzjikistan dan niet stabiel genoemd worden?

Dododzjon Atovullojev: Nee, dit is geen stabiliteit, dit is enkel een doodse stilte, als op een kerkhof. Heel Centraal-Azië is een enorm kruitvat, er is enkel een minieme vonk nodig om de ganse regio te laten ontploffen. Dit bestuurssysteem is als een moeras. De geslotenheid van de maatschappij, het gebrek aan informatie, de corruptie, trekt alles de dieperik in. De mensen kunnen er niet vooruitkomen. Ik ben ervan overtuigd dat dit niet lang meer kan duren, uiteindelijk zullen de dictators van Centraal-Azië slachtoffer worden van het systeem dat ze zelf opgebouwd hebben.

Uit welke hoek komt dat ontploffingsgevaar dan? Van etnische spanningen, islamitische fundamentalisten, politieke oppositie?

Dododzjon Atovullojev: Eerst en vooral is er de sociale kloof. De gewone mensen hebben geen toekomst, geen perspectieven. ‘Als je in Tadzjikistan moet betalen voor een toiletbezoek, mag je zeker zijn dat de WC-baas verre familie van Rachmonov is’, wordt er gelachen. Twee miljoen Tadzjieken hebben het land verlaten om als gastarbeider in Rusland te gaan werken.
Daarnaast is er de wetteloosheid: wanneer onschuldige mensen gevangen gezet worden gaat er haat leven bij hun naasten, begint men op wraak te zinnen.

Het allerergste is dat tegen die achtergrond, tegen die krachten die naar een kookpunt toe werken, de idee van democratie verloren gaat. Democratie is synoniem geworden van chaos en bloed. Democratische waarden worden nauwelijks nog genoemd, voor de jongere generatie is het enige alternatief voor Rachmonovs bewind vaak enkel de jihad. En daar heeft ook het Westen schuld aan: zij gooien Rachmonov miljoenen toe, zonder er iets voor in de plaats te vragen. De Tadzjiekse islamisten zijn van een ander kaliber dan die in Syrië of Afghanistan. Ze groeiden op in de Sovjet-Unie en hebben progressievere ideeën, bijvoorbeeld over vrouwenrechten, maar als de situatie nog lang blijft aanslepen kunnen ook zij zich ontpoppen tot vijanden van het Westen.

Leeft een politiek bewustzijn in de gastarbeiderskringen in Rusland?

Dododzjon Atovullojev: Helaas niet. In Rusland zijn ze erg bang, er hangt een dreigende sfeer voor migranten. Ze zijn er niet nodig, dus ze houden zich op de vlakte. Tegelijk betekent die massale arbeidsmigratie dat elke poging tot verkiezingen in Tadzjikistan een grap is, want een kwart van de stemgerechtigden zit in het buitenland. Het hele leven in Tadzjikistan draait overigens om het geld dat zij terugsturen. En het is net het meest actieve deel van de bevolking: het hele leven in Tadzjikistan draait om het geld dat zij terugsturen. Het zijn ook vooral deze mensen die zouden kunnen protesteren en politieke demonstraties organiseren.

Wat denkt u van de gebeurtenissen in Oekraïne? Ziet u een mogelijkheid voor een Tadzjiekse Euromaidan?

Dododzjon Atovullojev: Ik volgde dag en nacht wat er gebeurde in Kiev op het Maidanplein. Ook in Tadzjikistan hebben we een dergelijke revolutie gehad. Kiev 2014 doet heel erg denken aan Doesjanbe 1992. Ook wij gingen de straat op; de intellectuelen, de progressieve jeugd, Europees gerichte mensen, religieuze leiders. Allemaal wilden we vrijheid. Net als nu in Oekraïne verscheen toen plots de Russische laars. Het was precies als wat ik nu zie wanneer ik de televisie aanzet: moorden, aanslagen. Wat ze vandaag Banderisten en fascisten noemen, heette bij ons ‘islamistische fundamentalisten’. Exact hetzelfde scenario.

In de Tadzjiekse kranten wordt mij vanalles en nog wat verweten: “Ja, jij wilt democratie, maar democratie dat betekent Kiev, dat betekent Syrië.” Maar dat is niet zo, en ik geloof dat het merendeel van de mensen begrijpt dat er iets moet veranderen. Wat we daarbij van het Westen nodig hebben, is geen geld maar morele steun.

U verliet het land meer dan twintig jaar geleden, welke invloed heeft u nog in Tadzjikistan?

Dododzjon Atovullojev: De jonge generatie kent mij dankzij het Internet. Via Facebook en Youtube kan ik mijn artikels, interviews en publicaties blijven verspreiden, en een ander verhaal brengen dan dat van de Tadzjiekse media. En eigenlijk maakt president Rachmonov zelf nog het meeste reclame voor mij (Atovullojev toont een krant waarin pagina na pagina zijn portret afgedrukt staat met kolommen vol beschuldigingen ernaast, nvdr). Er worden zelfs liedjes gezongen over hoe ik een spion ben – voor zo’n publiciteitscampagne zou ik anders stevig wat geld moeten neertellen. Zo zorgt Rachmonov ervoor dat mijn naam niet vergeten word, en de mensen blijven zijn woorden niet geloven. Ik geloof in wat Mahatma Gandhi zei: eerst zullen ze met je lachen, dan worden ze het met je eens, en uiteindelijk staat iedereen achter je. Dat blijft mijn hoop.