In de diplomatieke wijk van de Bengalese hoofdstad Dhaka vielen 28 doden na een urenlange gijzeling die opgeëist zou zijn door IS. ‘De aanslag is ongeëvenaard, maar zat er wel al lang aan te komen. Buitenlanders zijn al sinds jaar en dag het doelwit van islamitische extremisten’, zeggen journalist Ahmede Hussein en onderzoekers Aynul Islam en Bert Suykens.
Dit lijkt wel Orlando.’ Aynul Islam, assistent-professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Dhaka en verbonden aan de Gentse Conflict Research Group (CRG), volgde vrijdagnacht vol ongeloof het nieuws vanuit de Bengalese hoofdstad.
Iets voor 21 uur lokale tijd betraden minstens 7 gewapende mannen, allen met de Bengalese nationaliteit, een populair restaurant, Holey Artisan Bakery, midden in de diplomatieke wijk Gulshan. Bewapend met vuurwapens en machetes drongen extremisten het gebouw binnen. Vrijwel meteen waren schoten te horen, later volgden explosies. De politie belegerde het gebouw. Tijdens de reddingsoperatie kwamen in totaal twee politieagenten om het leven, meer dan 20 andere agenten raakten gewond.
Twintig gegijzelden werden doodgestoken met een machete. Wie kon citeren uit de Koran, bleef daarvan gespaard.
Op de laatste vrijdag van de Ramadan zouden de extremisten dertien uur lang dertien gijzelaars vasthouden, tot commandotroepen het restaurant zaterdagochtend uiteindelijk bestormden en ze bevrijd konden worden. Om hen te redden werden de meeste gijzelnemers gedood: 6 extremisten kwamen om, één werd levend gevat.
Twintig andere gegijzelden hadden minder geluk: zij werden na een paar uur al brutaal afgemaakt, de meesten doodgestoken met een machete. Ontsnapte gijzelaars getuigden dat al wie kon citeren uit de Koran, van dat lot gespaard bleef.
De twintig slachtoffers waren grotendeels buitenlanders: negen Italianen, zeven Japanners, één Indiase, één Amerikaan van Bengalese afkomst en twee Bengalezen. De Holey Artisan Bakery, een Spaans restaurant, is een hotspot voor expats, net zoals de wijk waarin de aanslag plaatsvond: in Gulshan, het diplomatieke epicentrum van de Bengalese hoofdstad, wonen net veel buitenlanders en daar hadden de extremisten het net op gemunt.
‘Een strategie die we de afgelopen jaren vaker zagen, alleen nog niet op deze schaal’, zeggen Islam en zijn CRG-collega Bert Suykens. ‘En het had nog veel groter kunnen zijn, want vorige week werd een grote hoeveelheid wapens gevonden in Uttara, de wijk vlak bij de luchthaven waar ook veel buitenlanders wonen, op een klein halfuur van Gulshan.’
In de mode
‘In 2015 werden kort na elkaar twee moorden op buitenlanders gepleegd’, vertellen Islam en Suykens. Op 28 september werd Italiaans ontwikkelingswerker Cesare Tavella doodgeschoten op straat in Gulshan. Amper vijf dagen later werd een landbouwkundige uit Japan, Kunio Hoshi, het slachtoffer van drie gemaskerde schutters. Beide aanvallen werden opgeëist door IS.
‘Of IS werkelijk achter de moorden van toen en dus ook achter de gijzeling van vrijdag zit, daar valt over te discussiëren. Zodra IS een aanslag opeist, is de overheid er als de kippen bij om te benadrukken dat IS niet opereert in Bangladesh’, aldus Islam.
Op zaterdag repte Eerste Minister Sheikh Hassina echter met geen woord over de terreurbeweging, al omschreef ze de aanval wel als ‘een lokale en internationale samenzwering om het land te destabiliseren’.
Minister van Buitenlandse Zaken Asaduzzaman Khan verklaarde zondag formeel dat de daders ‘geen lid waren van IS, maar van lokale groepering Jamaat-ul-Mujahideen Bangladesh (JMB), die geen band heeft met IS’, aldus de minister.
De extremisten komen uit gematigde families, genoten geen opleiding in madrassa’s en zijn volgens Khan enkel jihadi’s geworden ‘omdat dat in de mode is’. De extremistische groepering JMB ontstond vanuit de oppositie in 2005 en is al tien jaar verboden.
‘De jongerenleiders van de partij zijn gedesillusioneerd en zetten zich af tegen de oude garde en radicaliseren. Volgens hen is de partij niet islamitisch genoeg.’
Volgens Ahmede Hussein, journalist van lokale krant The Daily Star, dreigen echter ook leden van islamitische partij Jamaat-e-Islami (JI) te radicaliseren, net zoals de extremisten van JMB. Die partij werd in 2013 ongrondwettelijk verklaard en sinds 2010 werden al meermaals prominente leden van de partij berecht omwille van oorlogsmisdaden die ze begaan zouden hebben in de onafhankelijkheidsoorlog van 1971. Onder meer partijleider Motiur Rahman Nizami werd ter dood veroordeeld: zijn executie vond plaats in mei 2016.
‘De jongerenleiders van de partij zijn gedesillusioneerd door die processen, zetten zich af tegen de oude garde en radicaliseren’, aldus Hussein. ‘Volgens hen is de partij “niet islamitisch genoeg”, in navolging van IS, dat JI omschreef als “totaal niet islamtisch”. In de ogen van die jongeren is JI dus niet goed genoeg meer. De partij is de controle over zijn eigen activisten aan het verliezen.’
Disfunctionele democratie
Volgens Hussein is de politiek in Bangladesh daar grotendeels verantwoordelijk voor. ‘De Eerste Minister hoopt dat economische groei genoeg is om terrorisme te bestrijden, maar daarin vergist ze zich. We hebben een deradicaliseringsprogramma nodig, maar dat zal nooit werken zolang we in een disfunctionele democratie leven. De verkiezingen van 2014 waren een farçe, waarin de Awami League (AL) zichzelf opvolgde (aangezien de BNP en JI niet deelnamen aan de verkiezingen, nvdr), met veel politiek geweld tot gevolg. Hoe kan zo’n regering de hearts and minds van de bevolking voor zich winnen, als de meerderheid het regime verafschuwt?’
Het motief achter de aanslag is nog onbekend, want de commandotroepen slaagden er niet in om in contact te komen met de gijzelnemers om te onderhandelen. ‘Maar één persoon is levend gevat, dus misschien komen we dat nog te weten’, aldus Suykens. ‘Allicht gaat het om de interne agenda van de islamitische groepering, als reactie op de seculiere agenda van de regeringspartij.’
‘In Bangladesh is de kans op terroristische aanslagen altijd al zorgwekkend geweest en het politiek aanwenden van religie is daar grotendeels de oorzaak van’
Grondwettelijk gezien is Bangladesh een seculier land, maar de overgrote meerderheid (meer dan 90 procent) van de bevolking is moslim. ‘Religieus gezien is Bangladesh erg soft. Terroristen zien daardoor veel opportuniteiten. De politiek is bovendien niet sterk genoeg om de veiligheid op te krikken, want sinds de verkiezingen in 2014 leven we in een politiek vacuüm. Sinds de verkiezingen zijn er al veel incidenten geweest, terroristen grijpen die opportuniteiten aan’, meent Islam.
Over die dreiging schreef de onderzoeker al lang voor de vorige verkiezingen, in 2008, een paper die na de aanslagen van vrijdag plots weer heel relevant werd. ‘In Bangladesh is de kans op terroristische aanslagen altijd al zorgwekkend geweest en het politiek aanwenden van religie is daar grotendeels de oorzaak van. (…) De op macht beluste regeringsleiders, die religie politiek willen gebruiken, faciliteren extremisme in de maatschappij’, schreef Islam intussen 8 jaar geleden.
‘Eigenlijk heeft het dus nog lang geduurd eer er een zware terroristische aanval was in Bangladesh. Dit zat er al lang aan te komen’, zegt ook Hussein.
Nieuw tijdperk
‘Ik druk me allicht wat te hard uit, maar eerlijk? We had it coming’, aldus Hussein. ‘In principe zijn Bengalezen pacifistisch, dus misschien dat het daarom zo lang geduurd heeft?’
‘Als een terrorist zomaar een café kan binnenlopen en twintig mensen onthoofden, dan is dat anders. Iedereen is erg bezorgd’
Nochtans heeft de Bengalese maatschappij over de jaren heen al heel wat geweld moeten slikken. Het politiek geweld waar Hussein eerder over sprak, is in periodes voor, tijdens en na verkiezingen steeds schering en inslag. Ook na zittingen van het tribunaal dat oorlogsmisdadigers van JI berecht, is er veel tumult. De afgelopen jaren haalde Bangladesh bovendien af en toe de internationale media na moorden op atheïstische bloggers, hindoeïstische priesters, een professor en een homoseksueel.
‘Geweld op buitenlanders, zeker op deze schaal, is proportioneel groter en zet de boodschap van de extremisten, tegen de seculiere agenda van de regering, veel kracht bij. Gulshan werd geviseerd om ruchtbaarheid te geven aan die boodschap’, zegt Suykens.
‘De gijzeling in Gulshan is niet zoals het geweld dat we intussen al gewend zijn. Als een terrorist zomaar een café kan binnenlopen en twintig mensen onthoofden, dan is dat anders. Iedereen is erg bezorgd’, aldus Hussein, die tijdens ons gesprek net met vrienden en familie de Iftar nuttigt in Dhaka. ‘De islamitische jeugd wordt echt te veel uitgesloten uit deze disfunctionele democratie en zal radicaliseren. Ik vrees dat een nieuw tijdperk aangebroken is.’