“‘Zijn mensen monsters? De logica achter moorddadige aanslagen’

Er zit een systeem in de waanzin.

De waanzin, dat is ene moorddadige aanslag na de andere. Driehonderd Irakezen in feestelijke stemming op het einde van de ramadan, etend, winkelend, de vriendschap en familiebanden vierend. Bijna honderd Fransen –kinderen, vaders en moeders, toeristen, gewone burgers- die naar het vuurwerk komen kijken op hun Quatorze Juillet. Negenentwintig gasten in een koffiebar in Bangladesh, geselecteerd op de vraag of ze de koran kunnen reciteren. Negenenveertig gasten in een holebibar in Orlando, Verenigde Staten. Tientallen reizigers die op het verkeerde moment in de vertrekhal zijn van de luchthaven van Istanboel of Zaventem. Hotelgasten in Mali. Straatverkopers in Kaboel. Schoolkinderen in het noorden van Nigeria.

Hoe is het in godsnaam mogelijk om aan het stuur van een vrachtwagen te zitten en door je voorruit de mensen te zien die je bewust verplettert?

Het extremistische en moorddadige geweld dat 2016 bloedrood kleurt, lijkt willekeurig waar en wanneer ook te kunnen opduiken in eender welke vorm. Maar altijd blijven de vragen: hoe is het mogelijk dat mensen wetens en willens dit soort bloedbaden plannen en uitvoeren? Hoe is het in godsnaam mogelijk om aan het stuur van een vrachtwagen te zitten en door je voorruit de mensen te zien die je bewust verplettert? De kinderen?

‘Dit is een monsterlijke aanval’, zei François Hollande. En dat is wat iedereen met een beetje menselijke empathie over deze jongste aanslag in een veel te lange rij denkt: dit kan niet het werk zijn van een mens, dit moet een monster zijn.

Maar monsters zijn wild en onberekenbaar, en het geweld dat de wereld van vandaag kenmerkt, is dat niet. Er zit een systeem in de waanzin, en dat systeem moeten we zien en begrijpen om het rationeel en efficiënt te kunnen aanpakken.

Het zijn net mensen

Na de schok en het gezamenlijke rouwen om de slachtoffers, volgen bijna altijd de getuigenissen over de daders. En wat blijkt? De daders waren net mensen, met al hun mensenwensen en hun mensenstreken. Jongens met dromen voor later en gewone menselijke tekorten, de ene een succesvol student, de andere een verloren zoon die van straatdiefstal in drugshandel en erger verzeilde. Dat is de eerste vreselijke vaststelling: de daders waren geen monsters, toch blijken ze in staat tot monsterlijke plannen en daden.

De daders waren geen monsters, toch blijken ze in staat tot monsterlijke plannen en daden.

De tweede vreselijke vaststelling is dat de aanslagen bijna uitsluitend gewone mensen viseren en treffen. De vrienden die samen een glas drinken. Het verliefde stel dat van de opwinding van de nacht en het feest gebruik maakt om dichter bij elkaar te zijn dan ooit. De kinderen die hun ijsje niet op kunnen, de moeders en vaders die zich zorgen maken over de huur, over de schoolresultaten, over de groeiende kloof tussen kosten en inkomen.

Als dit een oorlog is, dan staan er aan de ene kant van het front onwetende passanten en aan de andere kant daders die zichzelf zien als moedige strijders in een eindstrijd tussen het ware geloof en de decadentie van de wereld, maar die feitelijk te onmachtig of te laf zijn om de strijd aan te gaan met het echte leger van hun vijand.

© REUTERS/Eric Gaillard​

De militarisering van de wereld

Die echte legers bestaan natuurlijk. En op het echte oorlogsterrein van Syrië en Irak hebben ze de grootste moeite om terrein te veroveren op de Islamitische Staat, maar het lijkt stilaan toch te lukken. Je hoeft geen vrouw of holebi, geen Jezidi, sjiiet of al dan niet praktiserende soenniet te zijn om te beseffen dat het verslaan van IS op zijn eigen territorium van levensbelang is –letterlijk.

Door gewone burgers te treffen, slaagt het extremisme er nu al in de samenleving te militariseren, zowel in budgettair opzicht als op straat

Maar de realiteit is ook dat die legers ver buiten hun proporties gegroeid zijn en verder groeien. Ongeacht de reële noden op het terrein. Ze vreten hoe langer hoe meer de middelen op die rijke én arme landen zouden moeten besteden aan sociale ontwikkeling, inclusie en cohesie.

Door gewone burgers te treffen, slaagt het extremisme er nu al in de samenleving te militariseren, zowel in budgettair opzicht als op straat, in stations, op luchthavens, bij festivals, voetbalwedstrijden en overal waar mensen samenkomen. Dat is een deel van het systeem dat achter de waanzin zit.

Maar zelfs als IS en verwante groepen van extremisten de moord op toevallige burgers zien en gebruiken als een strategische hefboom waarmee ze –op dit moment vooral westerse- samenlevingen in de richting van structurele angst en dus veralgemeende aanvaarding van veiligheid als absolute prioriteit ten nadele van sociale investeringen willen laten kantelen, dan nog geeft dat geen antwoord op de gekmakende vraag hoe sommige boyz in the hood moordmachines kunnen worden die niet verpinken, ook al kijken ze hun onschuldige slachtoffers in de ogen.

Maak van mensen niet-mensen

De uitleg daarvoor ligt in het aanvaarden van een stalen ideologie die geen nanometer ruimte laat voor twijfel, voor vragen, voor alternatieven. Er is maar één waarheid, één wet, één weg. Punt aan de lijn. En iedereen kan die Waarheid kennen, en er zich dus aan onderwerpen. Wie dat niet doet, is schuldig –uit onwetendheid, uit keuze, uit kwaadaardige collaboratie.

Dit geweld vereist een stalen ideologie die geen nanometer ruimte laat voor twijfel, voor vragen, voor alternatieven

Wie de ware weg afwijst, of niet volgt, kan niet rekenen op de barmhartigheid en het erbarmen die overvloedig beloofd worden aan de uitverkorenen. Het systeem zorgt ervoor dat er broeders en zusters zijn, en Anderen. De anderen worden ontdaan van hun wezenlijke menselijkheid. De blik in de ogen van het meisje, die seconde dat de koplampen van de vrachtwagen haar vangen voordat het monsterlijke wapen zijn werk doet, kan voor de dader niet menselijk zijn –want dan moet hij vol op de remmen.

De onmacht van de leiding

De hoogste niveaus van de politiek in Europa lijken momenteel gevangen te zitten in het systeem dat hen opgelegd wordt door het brutale extremisme. Ze vrezen dat elk beleid dat niet het militaire antwoord vooropzet, gezien zal worden als een toegeving, een zwaktebod, appeasement. De angst installeert zich in het land, en de regeringen moeten zich onverschrokken opstellen.

De angst installeert zich in het land, en de regeringen moeten zich onverschrokken opstellen.

Het lijkt een ijzeren logica, en het klopt wellicht dat alles wat als een gebrek aan beveiliging van de bevolking gezien of geconstrueerd kan worden, zwaar aangerekend zal worden aan de politieke verantwoordelijken. Politici die naast het garanderen van veiligheid ook de sociale veiligheid van iedereen willen versterken, hebben daarvoor vandaag enorm moreel gewicht nodig. En dat ontbreekt, blijkbaar.

Die sociale zekerheid is nochtans een essentieel onderdeel van de strijd tegen het extremisme dat iedereen vandaag treft. Want uitsluiting zorgt voor frustratie, en frustratie riskeert haat te worden, zeker als ze in chemische verbinding gebracht wordt met de onwrikbare ideologie die een antwoord op alle vragen en zorgen heeft.

Een maatschappelijk beleid dat de sociale verwachtingen van iedereen –met de meest kwetsbaren voorop- ernstig neemt, kan de aantrekkingskracht van het Ware Geloof of de Stalen Ideologie verminderen. En dat is een dwingende en dringende noodzaak die niet beperkt is tot de westerse samenlevingen die geconfronteerd worden met aanvallers van binnenuit. Ook Pakistan, Bangladesh, Irak, Turkije, Mali, Nigeria en Afghanistan moeten al hun burgers een eerlijke en waardige toekomst kunnen verzekeren, want alleen dat perspectief van waardigheid en sociale inclusie kan de geschiedenis opnieuw in de juiste richting sturen.

Doe het zelf

Bij gebrek aan sterk leiderschap dat inzet op de waardigheid van al zijn burgers, groeit de noodzaak om van onderuit aan verbinding te werken. Niet om het militair-industriële complex en zijn nederige politieke dienaars vrij spel te geven, maar om ook dat deel van het systeem onder druk te zetten. Om een ander perspectief te eisen door het zelf te creëren.

Er zit een systeem in de waanzin. Daarom moet er ook meer en beter systeem komen in het verzet.