“‘Brexit, of de opmars van economisch nationalisme in Europa en de VS’

Op 24 juni stemde 51,9 procent van de Britse referendum-gangers voor ‘leave’. Omwille van een historisch kleine overwinning, vooral gebaseerd op stemmen vanop het platteland in het noordwesten van Engeland,  zullen er de komende twee tot drie jaar een reeks onderhandelingen tussen Groot-Brittannië en de andere EU lidstaten plaatsvinden om het vertrek van Groot-Brittannië uit de Europese Unie voor te bereiden.

Een overwinning van UKIP?

Reeds bij de eerste berichten over een overwinning van het leave kamp, werd de overwinning geclaimd door UKIP, de extreemrechtse UK Independence Party wiens hele discours draait rond het weren van nieuwkomers en het verlaten van de EU.  Steven Woolfe, een UKIP parlementslid stelde dat het Britse volk getoond had dat het de agenda van UKIP steunt. Maar is dit wel zo?

We weten erg weinig over de motivatie van leave-stemmers.

Los van de duidelijke verdeeldheid onder de Britse bevolking (en de bezorgdheid over het feit dat een dergelijke beslissing genomen wordt zonder twee derde meerderheid), weten we ook erg weinig over de motivatie van leave-stemmers.

Het is eigen aan polls en referenda dat ze complexe maatschappelijke vraagstukken herleiden tot one-issue ja-nee vragen, maar wat weten we met deze stemming over de voorkeuren van de Britse bevolking?

In de aanloop naar het referendum is het debat geheel gedomineerd geweest door een gepolariseerde discussie tussen een rechts nationalistisch anti-immigratie leave kamp aan de ene kant en een meer progressief links stay kamp aan de andere kant. De stem die hierbij ondergesneeuwd raakte is de links progressieve stem voor leave.

Hoeveel van de huidige leave stemmen daadwerkelijk het conservatieve anti-migratiebeleid van UKIP volgen, en hoeveel er een meer fundamentele kritiek op de EU wensten te uiten is daarom moeilijk in te schatten.

Een eerlijker Europa

Het stijgend aantal migranten in de UK wordt vandaag door verschillende politieke analisten gezien als een verklarende factor voor UKIP’s succes. Echter, ook in de periode 2004-2008, na de uitbreiding van de EU met tien nieuwe lidstaten hoofdzakelijk in Midden-Europa, was er een ongeziene toename van het aantal migranten. Maar toen werd de vraag over het verlaten van de EU niet gesteld.

Wat verklaart dan waarom er in de context van deze toegenomen migratie wél een referendum gekomen is?

De EU is, met haar soberheidsbeleid en neoliberale aanpak van de crisis, geëvolueerd in een richting die rechtse conservatieve partijen in principe steunen.

De wereldwijde financiële crisis in 2008, veroorzaakt door het paria-kapitalisme van drie hedge funds, veroorzaakte grote economische en financiële chaos.  In de EU leidde deze crisis, omwille van een ondoordachte monetaire unie, tot trage groei en hoge werkloosheid.

Het ondermijnen van vakbonden en rechten van werknemers, de schoorvoetendheid waarmee speculanten ter verantwoording werden geroepen, de verschuiving naar nog vrijere markten, en de mate waarin lobbyisten voor vrijhandelsverdragen zoals TTIP vrij spel kregen, leidden tot groeiende ontevredenheid, zowel onder het electoraat van rechts nationalistische conservatieve partijen, alsook onder links progressieve groepen.

En dit is waarschijnlijk de grootste ironie van het huidige referendum: dat de EU, met zijn soberheidsbeleid en neoliberale aanpak van de crisis, precies geëvolueerd is in een richting die rechtse conservatieve partijen in principe steunen.

Het is daarom belangrijk om in de grote groep stemmers in het leave kamp, die groep te herkennen die niet de xenofobe Engels-nationalistische agenda onderschrijft; om de roep naar een groener, gelijker, en menselijker Europa te herkennen die in de voorbije weken onzichtbaar gemaakt is.

De eerste dominosteen gevallen?

De ontevredenheid met het Europese beleid is geen alleenrecht van rechtse kiezers, en is ook niet uniek aan de Britse situatie. Ook in Frankrijk sprak 61 procent van de bevolking zich tijdens een recente poll sceptisch uit over de EU, en in Duitsland was er een afname van 8 procent in steun voor de EU in het voorbije jaar.

De ontevredenheid met het Europese beleid is geen alleenrecht van rechtse kiezers, en is ook niet uniek aan de Britse situatie

Populisme en anti-EU retoriek winnen aan populariteit doorheen de EU, ook in België. De meest recente poll toonde voor het eerst in jaren opnieuw een toename in het aantal stemmen voor een partij als Vlaams Belang, en ook Joël de Ceulaer stelde deze week dat een verdere groei van Vlaams Belang realistisch is.

Deze ochtend postte precies die partij nog een stuk met de titel Indien geen lessen uit Britse referendum getrokken worden, is Vlexit aan de orde (De partij heeft het nooit erg nauw genomen met de juridische of feitelijk haalbaarheid van haar voorstellen).

Brexit, Trump en de verliezers van de globale economie

Ook demagogen ver buiten Europa misten de kans niet om het Britse referendum als kans te gebruiken om zichzelf te profileren. Ook VS presidentskandidaat Donald Trump, noemde deze ochtend de leave stem een fantastische zaak omdat het toont dat een bevolking ‘zijn land kan terugnemen’, een verwijzing naar zijn eigen racistische nationalistische discours in de VS.

De mate waarin extreemrechtse demagogen zich overal ter wereld achter deze Britse stem scharen, is dan ook geen verrassing.  Ongeacht of leave of remain het referendum gewonnen had (en ongeacht of Trump de verkiezing uiteindelijk wint of niet), deze debatten zijn indicatief voor een gevoel van frustratie en onmacht onder grote delen van de bevolking.

Dean Baker: ‘Er is geen excuus om een racistische, seksistische xenofobe clown als Trump te steunen, maar het moet duidelijk zijn, werknemers die voor hem stemmen hebben feitelijke redenen hiervoor. Het systeem lijkt steeds meer ontworpen om hen te benadelen.’

In de VS hebben in het voorbije decennium gelijkaardige evoluties plaatsgevonden als in de EU: globalisering van kapitaal en arbeid, het wegtrekken van winstgevende industrieën, een toename van het aantal migranten, een grotere invloed van lobbyisten in Washington, en, deels als gevolg daarvan, een uitgesproken shift naar een verdere vrije markt economie die enkel grote ondernemers baat, maar niet de burgers.

Dean Baker, economist bij the Center for Economic en Policy Research stelde eind mei: ‘Er is geen excuus om een racistische, seksistische xenofobe clown als Trump te steunen, maar het moet duidelijk zijn, werknemers die voor hem stemmen hebben feitelijke redenen hiervoor. Het systeem lijkt steeds meer ontworpen om hen te benadelen.’

De voorbije halve eeuw hebben de grote neoliberale partijen aan beide zijden van de oceaan de idee verspreid dat meer vrije handel en meer globalisering zou leiden tot meer vooruitgang voor iedereen. Hun eigen economen erkenden wel dat er ook verliezers zijn bij dit proces, maar gingen er van uit dat de winnaars deze verliezers wel vrijwillig zouden compenseren. Het feit dat dit niet gebeurde in de praktijk werd niet gezien als een reden om het gehele proces te herzien.

UKIP, Trump, Wilders, LePen en zelfs de nieuwe populariteit van Vlaams Belang komen dan ook niet uit het niets. Al deze leiders - de meeste uit erg welstellende families - claimen een affiniteit met de gewone burger, en met name, met de burgers die traditioneel links of centrum stemden, maar die doordat ze het hardst geraakt zijn door de crisis, meer ontvankelijk zijn voor populistische ideeën over economische heropleving en een eigen-volk-eerst beleid.

Er is geen duidelijk antwoord op de vraag wat er kan gedaan worden om een dergelijk verdelend discours tegen te gaan. Een optie is het verstevigen van het sociale vangnet, om de verliezers van het proces aan boord te houden.  Maar ook deze optie staat of valt met sociale cohesie, solidariteit en een gevoel van gemeenschappelijkheid.