Gaat het om het verdedigen van culturele eigenheid of de staatsonderdrukking van een kwetsbare minderheid?
“‘‘Het hoofddoekenverbod is een spiegel van onze hypocrisie’’
De Franse Senaat keurde in april een wetsvoorstel goed dat nieuwe kledijbeperkingen oplegt voor moslima's. Daarmee laaide globale reactie op onder de hashtag #handsoffmyhijab. Maar Europa kan lessen trekken uit de controverse in Frankrijk, vindt onderzoeker Jep Stockmans.
Een wetsvoorstel dat in april werd goedgekeurd in de Franse Senaat lokte globale actie uit onder de slogan “#handsoffmyhijab”. Die nieuwe wet zou het dragen van de hoofddoek voor minderjarigen in het openbaar verbieden. Volgens onderzoeker Jep Stockmans legt dit de tegenstellingen tussen de westerse seculiere staat en de rechten van moslima's nog maar eens bloot. ‘Het verbieden van de hoofddoek is net zo onderdrukkend als de verplichting ervan.’
Jep Stockmans behaalde een doctoraat aan de universiteit van Florida met een onderzoek over christen-moslimverhoudingen en de invloed van de stad op religieuze ervaring. Hij is expert religie en sociale problemen, en interreligieuze relaties, in het Westen, Afrika, en centraal Azië.
In 2010 werd een hoofddoekenverbod opgelegd door de Franse staat. Deze wet verbood het dragen van de hoofddoek in publieke ruimtes en instituties zoals scholen. Deze controversiële beslissing zorgde voor een sterke reactie van moslima's en hun bondgenoten omdat moslimmeisjes niet meer met een hoofddoek naar school kunnen gaan.
De breuklijn tussen het islamitisch geloof en het Franse onderwijs werd dit voorjaar nog prominenter. De Franse Senaat keurde een addendum goed, dat minderjarige meisjes verbiedt om de hoofddoek in het openbaar te dragen. Ook moeders die de school van hun kinderen bezoeken, mogen dat niet meer met een hoofddoek. Ook een verbod op de boerkini werd toegevoegd.
Het addendum is een toevoeging aan de wet 'ter versterking van de republikeinse principes', ook wel de 'wet tegen separatisme' genoemd. Maar of die toevoeging aan de wet er ook effectief komt, is twijfelachtig. Het Franse Parlement gaf al aan tegen het voorstel te zijn. Daarnaast zou de Grondwettelijke Raad - dat toeziet op het verloop van verkiezingen, maar ook wet- en regelgeving controleert - het voorstel afkeuren.
Desondanks lokte de stemming van dat addendum een globale reactie uit onder de hashtag #handsoffmyhijab. Zo’n politieke beslissingen raken deze vrouwen disproportioneel. Bovendien wordt zelden naar hun stemmen geluisterd binnen deze politieke debatten.
Moslima-activisten stellen daarom dat de Franse staat hen viseert en hun rechten schendt. In essentie wil het recente voorstel zeggen dat moslimmeisjes pas controle krijgen over hun eigen lichaam vanaf hun 18de verjaardag.
De hoofddoek zorgde al voor veel controverse binnen Europa. Frankrijk is niet het enige westerse land dat de hoofddoek verbiedt. Maar de Franse context brengt belangrijke tegenstellingen aan het licht waar de rest van Europa van kan leren.
Het hoofddoeken verbod van 2010 en het recente addendum worden onderbouwd door deze drie voornaamste argumenten:
‘Een religieus symbool heeft geen plaats in de publieke ruimte van één van ‘s werelds meest geseculariseerde landen (laïcité).’
‘Het is een aanslag op vrouwenrechten.’
‘Het is een aanslag op de Franse identiteit die gelijk staat aan een maatschappij zonder religie.’
Maar ik wil graag wijzen op de tegenstellingen die deze argumenten met zich meebrengen.
1. De dubbelzinnige tolerantie van het secularisme
In de eerste plaats is “laïcité” (secularisme) een containerbegrip en bestaat er geen officiële definitie. Het verwijst naar een wet uit 1905 waarin kerk en staat van elkaar werden gescheiden. Maar de term zelf komt in die wet zelfs niet voor.
Daarnaast gebruikten verschillende publieke figuren en instellingen het begrip doorheen de jaren op verschillende manieren. Oud-premier François Fillon noemde het ‘de vrucht van een lange geschiedenis, gebaseerd op respect voor de vrijheid van geweten. Het is een bevestiging van gemeenschappelijke waarden die een nationale gemeenschap creëren boven bepaalde loyaliteiten’.
Frans politicus Jean-Marc Ayrault beschouwt het als een onderdeel van ‘een emancipatorisch proces dat 100 jaar geleden begon. Het schijnt licht op vrouwen die gevangen zitten in het obscure. Het is hoop voor onderdrukte minderheden.’
Volgens oud-president Jacques Chirac drukte het begrip de wens uit ‘om samen te leven met respect, dialoog en tolerantie’.
De verschillende verklaringen geven goed aan hoe er op verschillende manieren over secularisme gepraat wordt doorheen de tijd. En ook dat er veel ruimte voor interpretatie bestaat.
Het benoemt de Franse identiteit in vage termen en verzet zich tegen alles wat niet Frans is, zoals de islam. De term wordt daardoor aangewend om te reageren tegen alles wat buiten de aanvaarde norm valt.
Het resultaat is dat het gebruik van die terminologie zorgt voor weinig begrip ten opzichte van Franse moslims met het hoofddoekenverbod als veelzeggend voorbeeld.
2. De sluier van gender(on)gelijkheid?
Daarnaast wordt de hoofddoek bestempeld als aanslag op gendergelijkheid. Het zou een teken zijn van de onderdrukking van de vrouw en wordt geassocieerd met landen als Saoedi-Arabië en Iran waar vrouwenrechten systematisch geschonden worden en de hoofddoek verplicht is.
Dat is problematisch omdat gelijkheid een essentieel onderdeel is van de Franse revolutionaire identiteit. De Franse schrijver Michel Vianes noemde de hoofddoek een ‘symbool van degradatie, een teken van discriminatie of genderapartheid’. Maar de hoofddoek onbezonnen linken aan onderdrukking en ongelijkheid van vrouwen gebeurt te gemakkelijk in Europa.
Waarom wordt er zo fel gereageerd tegen de hoofddoek, terwijl andere systematische discriminatie niet wordt aangepakt?
Tegen controle over het vrouwenlichaam moeten we ons absoluut verzetten. Maar waarom wordt er zo fel gereageerd tegen de hoofddoek, terwijl andere systematische discriminatie niet wordt aangepakt? Waarom is er bijvoorbeeld nog geen sprake van inkomensgelijkheid? Waarom worden vrouwen nog steeds bekritiseerd om wat ze dragen (of het nu een boerkini of korte short is)? Waarom wordt bij verkrachting nog zo vaak aan victimblaming gedaan?
Verschillende aspecten van genderongelijkheid worden al decennialang genegeerd waardoor een hoofddoekenverbod niet te rechtvaardigen valt onder het mom van gendergelijkheid. In de aanloop van de implementatie ervan werden bovendien de stemmen van moslimvrouwen volledig genegeerd.
Want als je wel naar hen luistert, hoor je dat ze zich aangevallen voelen. Het verbieden van de hoofddoek is net zo onderdrukkend als de verplichting ervan. Het verbieden om je geloof te uiten, is net zo traumatiserend als de verplichting om religie te volgen.
« my hijab, my choice » #handsoffmyhijab pic.twitter.com/9GWf9aep8d
— sel1 ‼️ sarah’s ♡ (@seokjinie_kook) April 15, 2021
Zo’n verbod binnen het onderwijs dwingt vrouwen te kiezen tussen hun religie en onderwijs. Maar beiden maken volgens de Franse grondwet wel deel uit van ieders basisrechten. Het zijn beslissingen die gemaakt worden door blanke mannen en vrouwen die helemaal geen voeling hebben met de realiteit waarin moslima's in de westerse wereld leven.
Als Frankrijk een land wil zijn dat voor vrijheid en gelijkheid van de vrouw staat, zou de hoofddoek net gevierd moeten worden omdat het net een ode van die vrijheid is.
Als Frankrijk een land wil zijn dat voor vrijheid en gelijkheid van de vrouw staat, zou de hoofddoek net gevierd moeten worden omdat het net een ode van die vrijheid is. Dat moslimvrouwen kiezen om een hoofddoek te dragen (of niet), zou een overwinning voor vrouwenrechten zijn. Dat vrouwen zich kleden hoe ze dat willen, zou een viering van de mensenrechten zijn.
Maar met het verbod dat sinds 2010 bestaat, voert Frankrijk een gelijkaardige systematische controle uit over lichamen van moslimvrouwen, zoals Saoedi-Arabië dat ook doet.
3. De dubbele standaard ten opzichte van het christelijke/katholieke geloof
Waarom wordt de hoofddoek verboden voor moslimmeisjes maar niet voor katholieke zusters wanneer ze zich in de publieke ruimte begeven? Waarom mag een kerstboom op kantoor of op het dorpsplein staan? Is dat dan ook geen religie in de publieke ruimte?
Als de hoofddoekenkwestie echt een debat over religie binnen de openbare ruimte zou zijn, zouden dergelijke publieke religieuze expressies ook ter discussie moeten staan. Maar het resultaat is dat een hoofddoekenverbod Franse moslims vertelt dat zij, met hun religie, niet welkom zijn.
Een hoofddoekenverbod vertelt Franse moslims dat zij, met hun religie, niet welkom zijn.
Hoe zo’n verbod gerechtvaardigd wordt maakt dus niet uit. Wanneer slechts één groep in de bevolking de onderdrukking van hun religieuze en culturele identiteit in de praktijk ondervindt, gaat het om discriminatie.
Dat alleen het hier over moslimvrouwen gaat, een groep die over het algemeen al kwetsbaarder is, maakt het extra problematisch. Het kan ertoe leiden dat ze volledig uit de publieke sfeer verdwijnen, als ze daar hun hoofddoek niet mogen dragen. Zo kunnen ze waardevolle kansen als onderwijs en de toegang tot medische hulp missen.
Waar gaat dit wel over?
Het hoofddoekenverbod kan direct teruggebracht worden naar oude koloniale ideeën van superioriteit. Het moderne Westen ging onderontwikkelde landen en culturen naar de Verlichting leiden.
Dat is eenzelfde houden die zichtbaar is ten opzichte van de hoofddoek. Het wordt gezien als een 'onderontwikkelde natuur' van religie, waar geen plek meer voor is in Europa. De veronderstelling dat de Europese cultuur het streefdoel moet zijn, is in de realiteit een problematische verwachting.
Wat niet binnen die verwachting voor de Europese maatschappij valt, moet dan dwangmatig verwijderd worden. De hoofddoek wordt dan gezien als een schending van de moderne Europese waarden, zoals gendergelijkheid en secularisme.
Het hoofddoekenverbod impliceert een aanpassing aan een Europese maatschappij, zonder dat daar iets tegenover staat.
Het hoofddoekenverbod impliceert een vereiste aanpassing aan een meer 'moderne' en 'progressieve' Europese maatschappij, hoewel daar niets - noch inclusie, noch aanvaarding - tegenover staat.
Dat verbod is een spiegel van onze hypocrisie. Onze waarden gaan over religieuze vrijheid, maar dan alleen onder zeer beperkte en privatiserende voorwaarden. Onze waarden gaan over gendergelijkheid, maar dan alleen als vrouwen zich kleden en gedragen, precies zoals wij dat willen. En onze waarden gaan over gelijkheid voor iedereen, maar dan alleen als iedereen streeft naar onze waarden.
Daarom is het hoofddoekenverbod een vorm van discriminatie tegen kwetsbare moslimminderheden. Want het heeft de bedoeling om de zichtbaarheid van een ongewenste religie uit de Europese publieke ruimte te verwijderen.