Makoko, het Venetië van de sloppenwijken

Een bruisende Nollywood-industrie en een groot aantal miljonairs hebben de Nigeriaanse grootmacht Lagos wereldwijd bekend gemaakt. Minder bekend is dat weinig andere plaatsen zo zwaar getroffen worden door de combinatie van een snelle verstedelijking en de effecten van de klimaatverandering. Tegenwoordig wordt de grootstad geconfronteerd met een dilemma: ofwel zichzelf verdedigen tegen de stijgende zeespiegel en de zware regenval, ofwel het water aanzien als een integraal onderdeel van de stad.

Lagos strekt zich uit over een aantal kleine eilanden, zandbanken en mangrove moerassen rond een lagune aan de Atlantische kust. Drieduizend mensen migreren hier elke dag naar de stad, terwijl zware regens en stijgende zeeën knabbelen aan de kustlijn waardoor wegen en gebouwen overstromen.

Op dit moment zijn Nigeriaanse magnaten bezig met het bouwen van een kunstmatig schiereiland dat uitsteekt in de Atlantische Oceaan. Dat eiland zal de kosmopolitische elite beschermen tegen de onstuimige wateren. Op een paar kilometer afstand, in Makoko, de oudste sloppenwijk van Nigeria, leven mensen zoals ze dat altijd al hebben gedaan: samen met het water.

Makoko, ook wel het ‘Venetië van de sloppenwijken’ genoemd, is een stad op palen in de buik van de duistere Lagos-lagune. In deze stad werd de 23-jarige Gabriel Ayorinde geboren. In plaats van te voetballen, leerde hij van jongs af aan hoe een kano te besturen - een favoriete vorm van lokaal transport, die ook gebruikt wordt als taxidienst en om al drijvend te dj’en.

Nu bereidt Gabriel Ayorinde zich voor op zijn universitaire studie buiten Makoko. Regelmatig zit hij in alle kalmte op de tweede verdieping van de Makoko Floating School. ‘Ik kom hier om te ontspannen, weg van het lawaai en de verstoringen thuis.’

Wanneer Gabriel Ayorinde zijn ogen eventjes niet op zijn boeken richt, kan hij de lagune van de labyrintische stad van bouwvallige houten hutjes op palen aanschouwen. Dit is de thuisbasis van ongeveer 100.000 inwoners. Het is een maritieme sloppenwijk, die het moderne gedeelte van Lagos heeft omsingeld en in het verleden is uitgebreid. De Derde Brug van het Vasteland, de langste van Afrika, bevindt zich ter hoogte van Makoko tien meter boven de lagune. Boven de brug over de snelweg hangen hoogspanningskabels, die doorheen de smog lopen, die zich voedt met de rook die sijpelt uit Makoko’s talloze visrookovens. Hoewel de elektriciteitsleidingen zich recht boven de wijk bevinden, blijft de lokale gemeenschap afgesloten van het net.

Elektriciteit is zeldzaam binnen de gemeenschap, net als andere basisvoorzieningen zoals zuiver water en sanitaire voorzieningen. De lagune doet zowel dienst als goot als latrine; het vuile bruine water is zowel een pap van plastic afval als een bron van overdraagbare ziekten zoals malaria. Af en toe vallen, in onbewaakte momenten, kleine kinderen in het water en verdrinken ze.

De autoriteiten aanzien de gemeenschap als een belemmering voor de modernisering en monetarisering van het watergebied. Ze hebben dan ook al meermaals proberen de wijk te ontruimen. Drie jaar geleden slaagden zij erin om met geweld drieduizend wijkbewoners te verdrijven. Tijdens deze ontruiming doodde de politie een lokale chef. Maar sinds een Nigeriaans-Nederlands architectenbureau de Makoko Floating School construeerde, is het politieke sentiment tegenover Makoko sterk verbeterd. De school is een driehoekige houten constructie die oprijst uit de stinkende wateren. Het is een voorbeeld van een modern, veerkrachtig ontwerp, gemaakt van goedkope materialen, dat tegelijkertijd respect en eerbied toont voor de gemeenschap haar honderdjarige aanpassing aan het leven op water.

De afgelopen jaren legden de autoriteiten van Lagos steeds meer de nadruk op behoud in plaats van uitzetting, misschien omdat de Makoko Floating School internationale erkenning heeft verkregen op beurzen over de hele wereld. Hoewel het gebouw nog niet in gebruik is, vormt de school een gastvrij toevluchtsoord voor Gabriel Ayorinde om zijn huiswerk te doen. Vandaag, met de hele verdieping tot zijn beschikking, is hij tevreden met het leven in de buurt ondanks de bezoedelde reputatie ervan. Vooral omdat Makoko erin is geslaagd om overstromingen en een stijging van de zeespiegel, die verergerd worden door de klimaatverandering en herhaaldelijk invloed hebben op de rest van Lagos, te vermijden.

‘Het zijn alleen de bewoners in de stad die te maken krijgen met overstromingen’, legt Gabriel Ayorinde uit, daarbij wijzend op de hoogbouw boven centraal-Lagos.

Hoewel Makoko veel armoede en ziektes kent, kan de ingewikkelde waterwereld van de wijk grootsteden over de hele wereld inspireren als een voorbeeld van ingebouwde stedelijke veerkracht, beweert de Zwitserse architecte Fabienne Hoelzel. Zij werkt samen met de inwoners van Makoko om een afval-aangedreven elektriciteitscentrale te bouwen in het gebied.

‘Jarenlang hebben stadsbesturen gediscussieerd over strategieën om steden te beschermen tegen water. Maar nu beginnen mensen te leren hoe ze kunnen omgaan met water. De inwoners van Makoko leven al vele jaren met het water, en ik denk dat velen kunnen leren van hun ervaring wanneer het gaat over hoe we ons moeten aanpassen aan de effecten van de klimaatverandering’, stelt Hoelzel.

Hoewel het voor sommigen een voorbeeld is van veerkracht, vertegenwoordigt Makoko slechts een klein gedeelte van Lagos - een grootstad grenzend aan de steeds groter en agressiever wordende Atlantische Oceaan die erosie en overstromingen langs de kust veroorzaakt. Bedreigingen van getijveranderingen hebben beleggers ertoe geleid om een gedurfd plan op te zetten: de bouw van een nieuw schiereiland, Eko Atlantic City, dat als een omgekeerde Atlantis uit de Atlantische Oceaan verschijnt. Het is het grootste bouwproject in Afrika en zal moeten dienen als exclusieve stad en financieel centrum voor de internationale en lokale elite.

In 2008 begonnen investeerders met de bouw van het schiereiland. Daarvoor werden miljoenen tonnen zand van de Atlantische zeebodem gebaggerd. Het jaar daarop startte de bouw van The Great Seawall of Lagos: een acht kilometer lange zeedijk die Eko Atlantic City en Victoria Island, een elitaire wijk van Lagos, moet beschermen tegen de gevaarlijke oceaan. Vandaag zijn arbeiders druk bezig met het leggen van de funderingen van de wolkenkrabbers die het schiereiland de komende jaren zullen vullen. 

De bouw van deze klimaatbestendige stad kan evenwel fatale gevolgen hebben voor zijn buren. Een paar kilometer verder van de bouwplaats bevindt zich de kleine kustgemeenschap van Alpha Beach, die zich heeft aangepast aan het leven met erosie en de jaarlijkse overstromingen. Maar nooit eerder kampte de regio met zulke grote problemen als na de bouw van The Great Seawall of Lagos. Volgens lokale bewoners en milieuactivisten versterkt de zeedijk de kracht van de golven, waardoor delen van de gemeente worden opgeslokt door de zee.

‘Eko Atlantic City biedt veiligheid voor degenen die het zich kunnen veroorloven, maar verwijdert niet het erosieprobleem. In plaats daarvan zendt de constructie het probleem naar kustgemeenschappen zoals Alpha Beach, waarvan de huizen en infrastructuur overspoeld worden door de zee. Het is een catastrofe’, stelt Nnimmo Bassey, een gerenommeerde Nigeriaanse milieuactivist, schrijver en directeur van de denktank Health of Mother Earth Foundation.

Eko Atlantic City verwerpt de bewering dat het ongewone project leidt tot een stijging van erosie en overstromingen in de omliggende gemeenten. De groep investeerders verwijst naar het feit dat het project een reeks milieustudies heeft ondergaan en is goedgekeurd door het Nigeriaanse ministerie van Milieu.

In een stad waar zeven op de tien mensen in krottenwijken leven, leidt Eko Atlantic City onvermijdelijk tot controverse.

Vandaag vullen brommende activiteiten de vier vierkante mijl van het kunstmatig schiereiland tijdens de eerste fase van de oprichting van de nieuwe stad. Aan de voorkant van de luidruchtige kranen en bouwmachines staat Ibiene Ogolo. Zij is de ontwikkelaar van Eko Atlantic City’s nieuwe jachthaven.

De bouw van Eko Atlantic City volgt de beste internationale methodes en heeft een eigen rioleringssysteem en stroomvoorziening, legt ze uit. Een belangrijk verkoopargument is het feit dat de stad haar nieuwe bewoners zal beschermen tegen de golven van de oceaan, die naar verwachting zullen toenemen als gevolg van de klimaatverandering.

De lange zeedijk zal naar verluidt zelfs bestand zijn tegen de meest extreme golven en enorme riolen zullen het regenwater wegleiden. Het uiteindelijke doel is om een stad te creëren die ‘gemaakt is voor de 21^e eeuw’, waarin de kosmopolitische elite kan ‘werken, spelen, leven en investeren.’

‘Sommige mensen vergelijken Eko Atlantic City met Dubai omwille van onze jachthaven. Anderen vergelijken ons met de Champs-Élysées in Parijs wegens onze brede boulevards. Nog anderen vergelijken ons met Manhattan of Los Angeles vanwege hun financiële districten’, zegt Ibiene Ogolo.

Voorstanders van de nieuwe stad benadrukken het groeipotentieel ervan. De stad zou broodnodige banen en inkomsten creëren, waarvan gans Lagos zou kunnen profiteren. Maar in een stad waar zeven op de tien mensen in krottenwijken leven, leidt Eko Atlantic City onvermijdelijk ook tot controverse. Omdat de stad hoofdzakelijk gebouwd is om een klein aantal elites de komende jaren te beschermen tegen de klimaatverandering, beschrijven sommige critici het project met de term ‘klimaatapartheid’.

‘Eko Atlantic City zal niet eens voor de gewone rijken zijn, maar voor de superrijken. Het gaat om een gesloten gemeenschap die arme mensen alleen kunnen bezoeken als werknemers of schoonmaakdames. Vanuit een maatschappelijk perspectief kan je dat klimaatapartheid noemen’, zegt Nnimmo Bassey.

In een tijd waarin niet alleen Sub-Sahara Afrika maar ook de rest van ‘s werelds kuststeden een enorme bevolkingsexplosie ervaren, presenteert Lagos twee opvallend contrasterende mogelijkheden. Nnimmo Bassey hoopt dat bij het bouwen van klimaatbestendige steden de wereldleiders niet het voorbeeld volgen van de exclusieve Eko Atlantic City maar wel van de gedraaide kanaalsystemen van Makoko.

‘De Makoko Floating School is het perfecte voorbeeld van hoe kuststeden kunnen reageren op opwarming van de aarde. Het toont aan dat steden zich kunnen ontwikkelen in verschillende richtingen. Ze hoeven niet in een keurslijf worden gedwongen waar de enige oplossing uit steeds meer cement bestaat.’

Drowning Megacities (Verdrinkende Megasteden) is een webdocumentaire van Lasse Wamsler, Sune Gudmundsson en Sven Johannesen, ontwikkeld met de steun van het Innovation in Development Reporting Grant-programma van het European Journalism Centre (EJC), gefinancierd door de Bill and Melinda Gates Foundation. Fotografie: Daniel Hayduk (Dar es Salaam) en Tom Saater (Lagos). Videobewerking: Journalistbureauet TANK. Dronebeelden: Chris Morgan. Muziek: Esben ‘Es’ Thornhal. Vertaling: David Ongenaert en Ebe Daems. Techniek: Jago Kosolosky.