“‘Beste 2019, je bent geen roze frisse baby, maar een veertig jaar oud verhaal’

Omdat de mens het kunstje van nieuwjaar uitgevonden heeft, lijkt er elke twaalf maanden een nieuw jaar te beginnen. De mensen van goeden wille maken dan nieuwe goede voornemens, terwijl de cynische of echt kwaadaardige buren gewoon volharden in de boosheid. En iedereen drinkt een glas. Maar hoe nieuw we het jaar op 1 januari ook wensen, elk jaar hangt ook aan elkaar van verjaardagen en herdenkingen, waardoor dat fonkelnieuwe jaar voelt als een serie gebeurtenissen die al eens plaatsgevonden hebben en die door het gewicht van de tijd ook zwaarder gaan wegen dan de ondraaglijke lichtheid van het alledaagse bestaan.

Tegelijk is dat het grote voordeel van al dat herdenken en verjaren: je gaat beseffen dat de huidige tijd niet de eerste woeste periode uit de menselijke geschiedenis is. En ook dat, hoe zwaar en donker het verleden ook was, de mensheid het toch overleefd heeft. Dat creëert een heel nieuw perspectief om vandaag te beleven.

2019 is bijzonder gezegend met te vieren verjaardagen en te herdenken gebeurtenissen. Twee data die u nu al mag noteren [specials op Canvas! Boeken en demonstraties! Historische reeksen en filosofische debatten!] zijn 6 april en 9 november.

Rwanda 1994 is een open wonde, die ons onder andere leerde dat haatspraak het pad effent voor haatmisdaden en erger

Het zal een kwarteeuw geleden zijn, op 6 april, dat de politieke en etnische spanningen in Rwanda uitbarstten en tot de meest systematische en grootschalige genocide zouden leiden uit de hedendaagse geschiedenis. Rwanda 1994 is een open wonde, die ons onder andere leerde dat haatspraak het pad effent voor haatmisdaden en erger. Rwanda 1994 blijft ook voor België een pijnlijke herinnering, omwille van de toen gesneuvelde militairen, maar ook omdat ons land de eigen troepen terugtrok en de VN ervan overtuigde hetzelfde te doen, terwijl de pogrom steeds massaler en steeds bloediger werd. Dat de etnische tegenstellingen en vooral hun onoverbrugbare machtsverschillen, ook hele diepe wortels hebben in het koloniale bestuur, zal er zeker voor zorgen dat deze verjaardag niet onopgemerkt voorbijgaat.

Op 9 november is het dertig jaar geleden dat de eerste grote barst in de Berlijnse Muur geslagen werd. De betekenis van de implosie van Oost-Duitsland en communistisch Oost-Europa, en de latere hereniging van Duitsland, trillen nog dagelijks door in de Duitse politiek, en dus in de Europese realiteit. Verwacht in 2019 minder triomfalistische herdenkingen dan de voorbije rondegetalverjaardagen en meer sombere introspectie. Zeker als de Europese verkiezingen in mei zowel in Oost-Duitsland als in de buurlanden van de Visegrad-groep een stevige versterking van rechts-populisme en eurocentrisme opleveren.

2019 is 1979

In zekere zin kan je zeggen dat de hedendaagse wereld, met al zijn zorgen en conflicten, verwekt werd in 1979

Opvallend aan 2019-als-herdenkingsjaar, is dat het heel vaak over veertig jaar geleden zal gaan. In zekere zin kan je zeggen dat de hedendaagse wereld, met al zijn zorgen en conflicten, verwekt werd in 1979.

1. God maakt comeback op geopolitiek toneel

In 1979 maakte God zijn definitieve terugkeer op de internationale politieke scène. Omdat de data die deze terugkeer markeren beginnen in januari en lopen tot eind december, zullen ze samen ongetwijfeld het nieuwe jaar mee bepalen. Dit zijn de data:

Cover Time Magazine

16 januari 1979: De Sjah verlaat Iran na massaprotest. 1 februari: ayatolloh Khomeini keert terug naar Iran vanuit zijn ballingschap in de rand van Parijs en neemt binnen de maand de revolutionaire opstand over om haar te kanaliseren naar de Islamitische Republiek zoals hij die in zijn academische werk beschreven had. Het succes van een volksopstand tegen een regime dat gezien werd als een marionet van Washington zorgde ook in de Arabische staten en straten voor groot enthousiasme, tot afgrijzen van de daar heersende autocraten, die meteen een beroep begonnen doen op de oude tegenstellingen tussen Arabieren en Perzen, en meer nog tussen soennieten en sjiieten.

4 november 1979: in Teheran begint de gijzeling van Amerikaanse diplomaten, die een jaar later mee verantwoordelijk is voor de verkiezingsoverwinning van Ronald Reagan in de VS.

20 november 1979: een groep van 200 salafisten valt de Grote Moskee in Mekka aan en bezet die. Franse troepen worden uitzonderlijk ingezet om de moskee te ontzetten. Het incident geeft aan hoe groot het ongenoegen in de Arabische landen is met de heersende regimes – en dat het ongenoegen zijn verwoording krijgt in een ik-ben-heiliger-dan-jij militant salafisme. Dat kan gezien worden als een heel vroege verschijning van een “beweging” die later vorm krijgt in Al Qaeda, Islamitische Staat en huns gelijkens.

Eind december zal Afghanistan veertig jaar van onafgebroken oorlog, opstand en geweld kennen. Dat is al tien jaar langer dan wanneer de Europese wereldoorlog zonder onderbreking gewoed had van 1914 tot 1945

24 december 1979: Sovjettroepen vallen Afghanistan binnen. De destabilisering van Afghanistan die al een decennium bezig was, bereikt daarmee een voorlopig hoogtepunt. De komst van de Sovjettroepen betekent het begin van tien jaar gewapend verzet, de groei van een jihadisme dat in toenemende mate radicaliseert én internationaliseert en dat tien jaar lang de steun van Saoedi-Arabië en de VS geniet. Er was al een geheim VS-budget voor verzet tegen de communistische regering voor december ’79 en er waren al moedjahedien actief, en Pakistan gebruikte het gewapende verzet om zichzelf in een centrale rol te hijsen. Pakistan zorgt er voor dat alleen de islamisten geld en wapens krijgen en zal later de nog radicalere Taliban gaan steunen. Eind december zal Afghanistan veertig jaar van onafgebroken oorlog, opstand en geweld kennen. Dat is al tien jaar langer dan wanneer de Europese wereldoorlog zonder onderbreking gewoed had van 1914 tot 1945.

Cover Der Spiegel

Het belang van deze serie gebeurtenissen van veertig jaar geleden is nauwelijks te overschatten voor vandaag en dus ook voor het nieuwe jaar dat eraan komt. De vijandschap tussen de Verenigde Staten en Iran, gecombineerd met een volgehouden bondgenootschap tussen de VS en Saoedi-Arabië, is de grondslag van de onmogelijkheid om stabiliteit te vestigen in het Midden-Oosten. Donald Trump bevestigde meteen aan het begin van zijn presidentschap de onverbreekbare bondgenootschappen tussen de VS, Saoedi-Arabië en Israël. Dat leidde rechtstreeks tot het opzeggen van het nucleair akkoord met Iran – en daardoor ook tot een confrontatie met de Europese bondgenoten.

Conflicten die zich veertig jaar geleden nog ver-van-ons-bed leken plaats te vinden, in exotische plekken als Teheran en Kandahar, groeiden uit tot tendensen die al decennia het leven van miljarden mensen bepalen, van Washington tot Brussel, van Bamako tot Jakarta. Als 2019 een echt nieuw jaar wil zijn, dan zou het af moeten van deze conflicten, zodat we in 2044 een kwarteeuw wereldvrede kunnen vieren. Maar ik zou de fanfare toch nog niet bestellen. Ook niet als de Amerikaanse troepen zich echt uit Syrië en Afghanistan zouden terugtrekken.

Als 2019 een echt nieuw jaar wil zijn, dan zou het af moeten van deze conflicten, zodat we in 2044 een kwarteeuw wereldvrede kunnen vieren

Nog een belangrijke datum in het kader van de “religieuze politiek” is 4 juni 1979, toen Karol Woytila als paus Johannes Paulus II zijn geboorteland Polen, toen nog stevig onder communistisch bestuur, bezocht. Madeleine Albright, later nog minister van Buitenlandse Zaken onder Bill Clinton, wees er tijdens een interview in Amsterdam op dat de Amerikaanse regering Carter in 1979 minder bewust bezig was met het opkomende islamisme in Azië dan met het inzetten van de Poolse paus tegen de hoofdvijand, de Sovjetunie. Het conservatief katholieke nationalisme dat toen ingezet werd tegen het wankele communisme is in de vorm van de PiS stevig aan de macht in Warschau. Verwacht de inzet van de herinnering aan JPII in de aanloop naar de Europese verkiezingen einde mei.

2. Midden-Amerika brandt

In de aanloop naar de Amerikaanse midterms in november werd een groep Midden-Amerikanen plots wereldnieuws. De “karavaan” werd door president Trump uitgeroepen tot een grote bedreiging van de nationale veiligheid en zorgde ervoor dat het debat over zijn Muur ging in plaats van over de oorzaken van de wanhoopsmigratie vanuit Midden-Amerika. De zoektocht naar die wortels zou ongetwijfeld leiden naar 1979.

19 juli 1979: Nicaragua libre! Het Sandinistisch Bevrijdingsfront (FSLN) heeft de dictator Somoza verjaagd en viert die dag de blijde intrede van de revolutionaire regering met aan het hoofd: Daniel Ortega. De Sandinisten zijn geen old school communisten maar krijgen uiteraard wel steun vanuit socialistische hoek, maar wereldwijd ook van progressieve christenen. Jimmy Carter laat op een half jaar tijd dus twee bevriende dictators vallen (de Sjah en Somoza), maar zijn opvolger Ronald Reagan zal vanaf begin 1981 de Amerikaanse kar opnieuw 180 graden draaien. Nicaragua komt daardoor een decennium lang onder contravuur te liggen, wat zeker mede verantwoordelijk is voor de economische puinhoop later. Daniel Ortega is vandaag nog steeds / opnieuw president, met zijn vrouw als vice-president en de overgebleven Sandinistische organisaties worden al eens ingeschakeld als knokploegen om protest te breken. De cirkel is bijna rond, het is wachten op een nieuw Frente de Liberacion Nacional.

15 oktober 1979: Een nieuwe staatsgreep brengt een burgerlijk-militaire regering aan de macht in buurland El Salvador. Aan het hoofd komt de christendemocraat Duarte, en vanaf 1981 is er onbeperkte Amerikaanse steun voor het repressieve regime. De datum geldt als het beginpunt van een twaalf jaar durende burgeroorlog, die tienduizenden doden kost, maar ook honderdduizenden Salvadoranen op de vlucht jaagt. Onder de Salvadoraanse en Hondurese vluchtelingen in en rond Los Angeles groeien de misdaadbendes die sinds de jaren negentig ook voor steeds meer drugsgerelateerd geweld in Midden-Amerika zelf, dat op zijn beurt in belangrijke mate verantwoordelijk is voor de exodus van de voorbije jaren. Met een muur aan de grens wil Trump zich dus afschermen van de consequenties van decennialang interventiebeleid in Midden-Amerika, waarbij de VS voortdurend de kaart van rechtse en repressieve regimes getrokken hebben.

3. Nationale soevereiniteit & de bescherming van burgers

Sinds de campagne tegen het migratiepact van de VN heeft iedereen weer de mond vol van de soevereiniteit van de staat. Dat is opvallend, want een decennium geleden was er nog de grote en heilige overtuiging dat nationale grenzen zouden verdampen en dat de belangen van burgers en bedrijven de politiek van de toekomst zouden overheersen. Een combinatie van economische mondialisering en politieke verantwoordelijkheid zou daar voor zorgen. Herinner je je nog de Responsability to Protect (R2P) waarmee de Navo-interventie in Libië, in 2011, verantwoord werd? Een nationale overheid die haar bevolking blootstelde aan systematische vervolging zou niet langer kunnen rekenen op immuniteit onder de Verenigde Naties, omdat de verantwoordelijkheid voor de mensenrechten een universeel gegeven was. In minder expliciete vorm werden die argumenten ook al gehanteerd toen de VS en het VK in 2001 Afghanistan binnenvielen.

In 1979 was er nog geen sprake van die humanitaire “plicht om tussen te komen”, integendeel. Toen op 7 januari 1979 de Rode Khmer uit de Cambodjaanse hoofdstad Phnom Penh verdreven werden door opstandige militairen en het Vietnamese leger, koos het Westen vierkant de kant van het genocidaire regime omdat Vietnam (en dus het Sovjetkamp, we zaten toen nog volop in de Koude Oorlog) de nationale soevereiniteit van Cambodja geschonden had. Dat het agrarische communisme van de Rode Khmer verantwoordelijk was voor bijna 2 miljoen doden op vier jaar, deed er even niet toe.

De les voor 2019 is wellicht nog altijd: interventies zijn het voorrecht van de machtige landen. Nationale soevereiniteit en grenzen zijn niet voor iedereen gelijk, leerden we al in 1979

Op 11 april 1979 moest een andere dictator op de vlucht voor een buitenlandse interventie: Tanzaniaanse troepen namen die dag de Oegandese hoofdstad Kampala in, en Idi Amin moest het hazenpad nemen. De Tanzaniaanse interventie kwam er na herhaalde grensconflicten, maar ook en vooral omdat Amin op industriële schaal aan mensenrechtenschendingen deed, dat zijn beleid ook de stabiliteit van buurland Tanzania bedreigde. Het militaire succes van Tanzania betekende meteen het definitieve einde van het Tanzaniaanse experiment met Afrikaans socialisme (Ujamaa) en gooide een smet op het staatmanschap van president Julius Nyerere die het Westen hem daarna nooit meer vergaf.

Twee verjaardagen van humanitaire interventies waarvoor internationaal geen enkel applaus te horen was. De les voor 2019 is wellicht nog altijd: interventies zijn het voorrecht van de machtige landen. Wie lager op die internationale pikorde staat wordt afgestraft voor daden die de machtigen van zichzelf humanitair vinden. Nationale soevereiniteit en grenzen zijn niet voor iedereen gelijk, leerden we al in 1979.

4. Ten slotte: kernuitstap, neoliberale wereldorde en stilstand

Cover Newsweek

28 maart 1979: Three Mile Island. Als er ergens een barst in een kernreactor komt of als er weer eens paniek gezaaid wordt over het licht in de winter, dan duikt Tsjernobyl steevast op. Wat in de Sovjetunie helemaal fout ging, werd in de VS veertig jaar geleden net vermeden. Toch geldt het nucleaire ongeval van Three Mile Island als een waarschuwing voor iedereen die denkt dat kernenergie perfect veilig kan zijn. Voer voor debat, nu de ene na de andere klimaat”realist” zich uitspreekt voor kernenergie als antwoord op de CO2-uitstoot.

4 mei 1979: Margaret Thatcher wordt Brits premier. Daarmee is de eerste harde neoliberale regering in het Westen een feit. Anderhalf jaar later komt Ronald Reagan aan de macht in de VS. Gevolg is een Washington Consensus die stap voor stap aan de hele wereld opgelegd wordt, te beginnen met de ontwikkelingslanden die vanaf 1982 hun schulden niet meer konden terugbetalen.

11 augustus 1979: Marokko annexeert Westelijke Sahara. Sindsdien proberen de VN om een oplossing te vinden waarmee de Sahraoui, die onafhankelijkheid willen, kunnen leven, maar die ook voor Algerije (steunt het Polisario van de Sahraoui) en Marokko (bezet dus het grondgebied) kunnen leven. Veertig jaar later lijkt een oplossing geen stap dichterbij.