“‘‘Wanneer krijgen de Oost-Congolezen de vrede waar ze naar hunkeren?’’

Leden van M23 in Bunanaga, Noord-Kivu (2012). De strategie van de EAC om de situatie in Oost-Congo te stabiliseren, legt de nadruk op de militaire dimensie. Het wordt afwachten of de bevolking van Oost-Congo op korte termijn de stabiliteit zal krijgen waar ze al decennia lang naar hunkert.

Al Jazeera English / Flickr (CC BY-SA 2.0)

De toetreding van Congo tot de Oost-Afrikaanse Gemeenschap zorgde voor een dubbele doorbraak in de precaire veiligheidssituatie van het land. Er zou een regionale militaire samenwerking op poten worden gezet, terwijl onderhandelingen tussen regering en gewapende groeperingen worden opgestart. Maar hebben die initiatieven ook kans op slagen?, vraag MO*journalist Kris Berwouts zich af.

Sinds zijn aantreden in januari 2019 beloofde Congolees president Tshisekedi herhaaldelijk het oosten van de Democratische Republiek Congo opnieuw stabiel te maken. Voorlopig slaagde hij daar niet in.

In 2021 nam hij een aantal maatregelen die in de eerste plaats bijdroegen tot een sterke militarisering van de situatie. In mei kondigde hij een staat van beleg af, waarbij de burgerlijke instellingen in de twee meest gewelddadige provincies, Ituri en Noord-Kivu, door militaire instanties werden vervangen.

De resultaten daarvan waren niet indrukwekkend. Integendeel, volgens de Kivu Security Tracker (KST) werden er sindsdien meer dan 2500 burgers gedood in deze provincies.

Afgelopen jaren had de president getracht gemengde eenheden op poten te zetten met militairen uit verschillende buurlanden. Maar dat mislukte. Tussen de betrokken landen waren allerlei spanningsvelden, in de eerste plaats tussen Rwanda en Oeganda. Daarnaast sprak ook de Congolese publieke opinie zich sterk uit tegen het plan.

Uiteindelijk kwam er wel een bilateraal akkoord met Oeganda. Eind november gaf Tshisekedi het Oegandese leger toestemming om rechtstreeks op Congolees grondgebied in te grijpen.

Maar ook dat bracht weinig zoden aan de dijk. Het oosten van Congo bleef erg onrustig. De situatie verslechterde zelfs, ook door hernieuwde activiteit van de rebellenbeweging M23.

Cruciale handelspartners

De Congolese toetreding tot de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (EAC) in maart dit jaar bood een nieuwe kans. Keniaans president Uhuru Kenyatta, die de EAC momenteel voorzit, nam daartoe het initiatief.

De laatste jaren werd Kenia in toenemende mate een cruciale handelspartner van Congo.

De laatste jaren werd Kenia in toenemende mate een cruciale handelspartner van Congo. Zo was Kenyatta een van de drie Afrikaanse staatshoofden die een belangrijke rol speelden bij het politieke akkoord tussen Kabila en Tshisekedi dat in 2019 tot de machtswisseling leidde. En hij was de enige president die de inhuldiging van Tshisekedi bijwoonde. Een groot deel van de invoer naar Oost-Congo loopt via de haven van Mombasa en Kenia levert ook militairen aan Monusco, de VN-vredesmissie in Congo.

Met het Congolese lidmaatschap van de EAC hoopt Kenia de banden verder aan te halen. In de marge van de Congolese inhuldigingsceremonie in de EAC bracht Kenyatta de presidenten van Congo, Oeganda, Burundi en de Rwandese minister van Buitenlandse Zaken discreet samen.

Bij dat overleg werd een nieuwe strategie uitgewerkt. Ten eerste zouden er gesprekken opgestart worden tussen de Congolese overheid en de verschillende gewapende groepen. In tweede instantie gingen de betrokken landen samen een militaire interventie op poten zetten.

De strategie werd daarna door het voltallig EAC bekrachtigd. Er komt dus een regionale militaire troepenmacht, maar vooralsnog zijn er geen operationele details bekendgemaakt.

Het tweede luik van de strategie is een rechtstreeks overleg tussen de Congolese regering en de gewapende groepen, onder de politieke leiding van Kenyatta. Dat overleg ging op 22 april in Nairobi van start.

Maar op de eerste dag werd de belangrijkste tak van M23 (de beweging splitste in de nadagen van de opstand in 2013) uit de zaal gezet. Dat gebeurde nadat in Rutshuru in Noord-Kivu opnieuw confrontaties tussen de rebellenbeweging en het Congolese leger waren uitgebroken. Beide partijen legden de verantwoordelijkheid voor die vijandigheden bij elkaar.

Verwarring

Verder was het hele kader van die onderhandelingsgesprekken vaag. De gesprekken moesten leiden tot stabiliteit in Oost-Congo. Het moest ertoe leiden dat de gewapende groepen hun grieven op tafel konden leggen en de kans kregen om hun wapens neer te leggen. Bij een weigering zou de EAC-troepenmacht op korte termijn worden ingezet om hen gewapenderhand te ontmantelen.

Maar er kwam weinig op papier te staan. Geen duidelijke agendapunten, tijdschema of afgelijnde werkmethode. Evenmin was het duidelijk wie van de tientallen gewapende groepen precies aan de onderhandelingstafel werd verwacht, want er was vooraf geen deelnemerslijst opgesteld. Tshisekedi, Kenyatta en zelfs VN-baas Antonio Guterrez riepen iedereen die een einde aan het geweld wil maken op om deel te nemen, maar dat zorgde in de eerste plaats voor verwarring en vertraging.

Rond de tafel zaten een aantal gewapende groepen die actief zijn in zeer verschillende lokale situaties, met soms ver uit elkaar liggende doelstellingen en verwachtingen. En vooral, een aantal zeer belangrijke actoren binnen het militaire landschap waren niet aanwezig. Zoals het Burundese RED Tabara (Réddition de L’État de Droit, actief in het zuiden van Zuid-Kivu), Codeco (een belangrijke speler in Ituri), of het ADF, al jaren de meest beruchte en meest dodelijke gewapende groep.

Er bestaat zelfs verwarring over de aard van de besprekingen. Kenia, als bemiddelaar, spreekt in zijn communicatie van een ‘inter-Congolese vredesdialoog’. Kinshasa verkiest de term ‘overleg’ en eist ‘onvoorwaardelijke overgave’ van de deelnemende groepen. Het wil vooral niet de indruk wekken dat er onderhandeld wordt.

Ondertussen is iedereen terug naar huis. Er werd afgesproken de onderhandelingen binnen een drietal weken weer op te nemen. Het valt nog te bekijken of dat ook zal gebeuren. De resultaten van deze eerste ronde waren pover en de hele aanpak heeft geen indruk gemaakt.

De strategie van de EAC lijkt zo niet veel te verschillen van eerdere pogingen om Oost-Congo te stabiliseren.

Tshisekedi is zich, minder dan twee jaar voor de volgende presidentsverkiezingen, zeer bewust hoe gevoelig de kwestie ligt bij de publieke opinie in Congo. Onderhandelingen, zo vreest hij, kunnen zijn al tanende populariteit nog verder doen afkalven.

De strategie van de EAC lijkt zo niet veel te verschillen van eerdere pogingen om Oost-Congo te stabiliseren. Net als bij de staat van beleg en de inzet van Oegandese troepen ligt de nadruk op de militaire dimensie en is er weinig sprake van voorbereiding.

De improvisatie waarmee de besprekingen tussen de Congolese regering en de gewapende groepen worden gevoerd, biedt weinig garantie op succes. Het wordt afwachten of de bevolking van Oost-Congo op korte termijn de stabiliteit zal krijgen waar ze al decennia lang naar hunkert.