“‘Italië ziet vijf sterren, extreemrechts viert ruimste overwinning ooit’

De 45-jarige Matteo Salvini, kandidaat-premier voor Lega, sinds gisteren de grootste partij binnen het grootste kartel van Italië

Facebook Matteo Salvini​

‘Triomf voor Salvini: door Italianen gekroond tot leider van centrumrechts.’ Zo kondigde Matteo Salvini, voorzitter van het extreemrechtse Lega, zijn overwinning aan op Facebook.

Salvini is nu de leider van het grootste politieke kartel van Italië, niet Berlusconi.

Want de peilingen hadden het alweer fout: in alle peilingen stond Berlusconi met voorsprong op Lega. In sommige zelfs met een voorsprong van 4 procent. En kijk: Lega haalt 18 procent en Berlusconi slechts 14.

UPDATE 11 mei 2018
Twee jonge eurosceptische politici hebben een stichtend lid van de Europese Unie in handen. De Italiaanse pers noemt het “Salvimaio”, naar Matteo Salvini van de extreemrechtse anti-immigratiepartij Lega en Luigi Di Maio van de anti-establishment Vijfsterrenbeweging. Beiden spraken elkaar op 10 mei, waarna ze meedeelden dat ze nu enkel nog het regeerakkoord moesten sluiten. Premier zou een “neutrale figuur” worden. Deze ontwikkeling heeft alles te maken met één man: Silvio Berlusconi. Hij vreesde dat zijn partij Forza Italia bij nieuwe verkiezingen weggevaagd zou worden. Lega bleef groeien in de peilingen na de verkiezingen, en ook de Vijfsterrenbeweging werd groter. Dus liever zijn “poedel” Salvini nu in de regering, dan nog zwakker uit nieuwe verkiezingen te komen. Dus kondigde Berlusconi aan dat hij niet langer bezwaren had tegen een regering van de Vijfsterrenbeweging en de Lega. Berlusconi, lid van de Europese Volkspartij, de partij die het establishment in Europa zowat belichaamt, maakt de meest euroscpetische regering van heel Europa mogelijk. Toch is Lega deel van het establishment en zat het al eens in Italiaanse regeringen, en heeft de Vijfsterrenbeweging haar anti-EU en anti-euro standpunten sterk afgezwakt.

De voorspelling van Oxford-professor Jan Zielonka in mijn interview van afgelopen weekend komt uit: ‘Als Lega groter wordt dan Berlusconi’s Forza Italia kan Matteo Salvini maandag de post van premier opeisen. Berlusconi liet de contrarevolutionairen toe in het centrum van rechts, dan winnen die contrarevolutionairen het van hem en nemen ze centrumrechts over.’

Als het kartel tussen Berlusconi en Lega nu echt aan zet is - wat zo lijkt omdat dit kartel de winnaar is van de verkiezingen, nog boven de Vijfsterrenbeweging die op haar eentje 31 procent haalt - dan is Lega nu aan zet om de regering te vormen en niet Berlusconi.

Het zou ook opvallend zijn als Berlusconi het initiatief zou opeisen, omdat zijn Forza Italia met 14 procent het slechtste resultaat ooit neerzet sinds 1994. Lega, een eurosceptische extreemrechtse anti-immigratiepartij, haalt zijn beste resultaat ooit en kan dus de lakens uitdelen.

Als ze de post van premier toch aan Berlusconi en Tajani laten, zullen ze veel in de plaats eisen.

‘Berlusconi laat extreemrechts opnieuw toe in het centrum van rechts. Dan neemt extreemrechts het centrum over. Salvini wil nu meer dan ooit premier van Italië worden.’

Het debacle is compleet: het establishment stelde hoop in Berlusconi om het eurosceptische populisme af te houden, terwijl Berlusconi, de échte populist in Italië, de contrarevolutie van Lega telkens opnieuw in de mainstream trekt voor zijn pure eigenbelang.

Een andere coalitie waar het establishment op hoopt, is een technische regering gesteund door Berlusconi en de sociaaldemocraten van ex-premier Matteo Renzi, goed wetende dat de sociaaldemocraten zich nog meer ten gronde zullen richten als ze nog eens in een regering met Berlusconi stappen.

Volgens Zielonka is dat dé reden waarom ze vandaag gehalveerd zijn.

Renzi keldert de sociaaldemocraten van 41 procent naar 19 en gaat zijn Griekse, Franse, Nederlandse en Duitse collega’s achterna. Het doet nadenken over wat er vanaf eind dit jaar met sp.a in Vlaanderen zou kunnen gebeuren.

Belangwekkend: de 22 procent die de Italiaanse sociaaldemocraten verliezen ging niet naar links – een teleurstelling voor de linkse partij Vrij en Gelijk – maar naar de Vijfsterrenbeweging en zelfs naar het extreemrechtse Lega. Het zijn vooral proteststemmen.

Een ander deel van de proteststemmen zijn de thuisblijvers, die dus ook in Vrij en Gelijk geen vertrouwen stelden. Want ook dit is een historisch record voor Italië: bijna 30 procent van de kiezers bleef thuis.

Dat gebeurde vooral in de Italiaanse regio’s waar de werkloosheid het hoogst is. Hoe hoger de werkloosheid, hoe lager de opkomst. Als de thuisblijvers een partij zouden zijn, zouden ze de tweede grootste zijn. Dit is de groeiende groep Italianen die verzinken in puur cynisme. De werkloosheid is er op twee na hoogst in de hele Europese Unie.

Met 76 procent van de stemden geteld, zijn dit de resultaten van de Italiaanse verkiezingen.

Overal in Europa verdwijnen sociaaldemocraten door eigen toedoen. Belangrijk nieuws dat ondergesneeuwd raakt door de instorting van de Italiaanse sociaaldemocraten, is ook de beslissing van de Duitse sociaaldemocraten van Martin Schulz (SPD) gisteren: op hun partijcongres stemde 66% van de leden voor een regeringsdeelname aan de zogenaamde Grote Coalitie met de christendemocraten, de CDU van Angela Merkel en de CSU van Horst Seehofer.

Daarover zei Jan Zielonka onomwonden: ‘De Duitse sociaaldemocraten tekenen hun doodvonnis door na de zwaarste nederlaag uit hun geschiedenis in de regering te stappen.’

En toch is de hoop dat de Italiaanse sociaaldemocraten na de zwaarste nederlaag uit hún geschiedenis een regering vormen met Berlusconi.

Maar het is bijzonder onwaarschijnlijk geworden: de kans is klein dat Berlusconi Lega buiten spel wil en kan zetten, omdat Lega vier procent meer haalt dan hij. Lega, extreemrechts en nationalistisch, zit bovendien slechts één procent onder de sociaaldemocraten, de grootste politieke stroming van het naoorlogse Europa.

Zetten Vijfsterrenbeweging en Lega het establishment buiten spel?

Laten we de Vijfsterrenbeweging van Luigi Di Maio niet vergeten. Ook déze eurosceptici halen meer dan in de peilingen: 31 procent. De Vijfsterrenbeweging is de grootste politieke kracht van het land. Terwijl Lega het establishment op rechts (Forza Italia van Berlusconi) leeg eet, doet de Vijfsterrenbeweging hetzelfde op links (Democratische Partij van Renzi).

De 31-jarige Luigi Di Maio, kandidaat-premier voor de Vijfsterrenbeweging, sinds gisteren de grootste politieke partij van Italië

Facebook Luigi Di Maio​

Als de pogingen tot regeringsvorming van Lega en Berlusconi, of van Berlusconi en de sociaaldemocraten mislukken, zal de Vijfsterrenbeweging niet aarzelen om zich op te werpen om de regering te vormen. Kandidaat-premier Di Maio diende al een lijst met potentiële ministers in bij de president. Om te tonen dat ze klaar zijn voor de macht.

Maar Di Maio wil niet wachten op een centrumrechtse mislukking. Hij verklaarde nu al dat zijn Vijfsterrenbeweging open staat voor coalitiegesprekken met “elke partij”. Dit betekent dat de Vijfsterrenbeweging, opgericht door acteur Beppe Grillo als burgerbeweging die elk compromis met andere partijen afwijst en lange tijd weigerde om in regeringen te stappen, nu echt gaat voor regeringsdeelname.

Het kan ook betekenen dat Di Maio voelt dat het kartel tussen Berlusconi en Lega op springen staat, nu Lega het leiderschap opeist. Wie weet: als Lega zich verraden voelt door Berlusconi kunnen ze misschien in een regeringscoalitie met de Vijfsterrenbeweging stappen.

Dat is niet evident: ze mogen beiden dan wel eurosceptisch zijn en in eurosceptische fracties in het Europees Parlement zetelen, hun programma’s lopen op verschillende punten toch sterk uiteen. Salvini heeft het uitgesloten. ‘Geen rare coalities, centrumrechts kan regeren’, zei hij. Spreekt voor zich: nu hij zichzelf de gekroonde leider van centrumrechts noemde, zou het dom zijn een andere coalitie te leiden.

Kijk naar Italië, maar denk aan de Europese parlementsverkiezingen van 2019: eurosceptische partijen de helft van de zetels, sociaaldemocraten weg gevaagd?

Anderzijds zouden ze deze historische gelegenheid (samen de helft van alle stemmen) kunnen grijpen om het establishment buiten spel te zetten.

Dat establishment kijkt alleen maar naar wie ze in een regering kunnen krijgen, en vergeet dat parlementen in heel Europa inmiddels vollopen met eurosceptici.

63 procent van de zetels in het Italiaanse parlement zouden nu naar eurosceptische partijen gaan. Kijk naar Italië en denk dan eens aan de Europese parlementsverkiezingen van 2019. Extreemrechtse en eurosceptische partijen met de helft van de zetels en de sociaaldemocraten weg gevaagd: wordt dit het nieuwe normaal?

Overal waar parlementen vollopen met eurosceptici lijken regeringsvormingen op het eerste gezicht onmogelijk. Dat was zo in Duitsland, en nu ook in Italië: zowel Lega als de Vijfsterrenbeweging wil de regering vormen, maar voor geen van beiden is het duidelijk hoe ze een werkbare meerderheid kunnen samenstellen tenzij met elkaar. En dat is weinig waarschijnlijk.

Dan blijft enkel een coalitie tussen de Vijfsterrenbeweging en de sociaaldemocraten van Renzi over, maar die heeft Matteo Renzi inmiddels uitgesloten nadat hij zijn ontslag aankondigde als voorzitter van de Democratische Partij.

‘Ik laat het leiderschap over aan anderen, maar wel pas na de vorming van een regering. Zo kan ik er zelf op toezien dat onze partij nooit toetreedt tot een coalitie met Lega of de Vijfsterrenbeweging’, zei hij. Dat laat weinig opties open. Heeft Renzi hier gegokt op nieuwe verkiezingen?

De Italiaanse regeringsvorming belooft net zoals in Nederland en Duitsland lang aan te slepen en een dramatisch spektakel te worden.

Berlusconi is de echte populist

Een beetje historisch perspectief is op zijn plaats om nu al lessen te trekken. Lessen die al lang geleerd hadden moeten zijn.

Volgens Oxford-professor Jan Zielonka zijn Wilders, Le Pen en Salvini geen populisten, maar contrarevolutionairen tegen de liberale democratie. Populisten zijn ideologisch lege opportunisten zoals Trump en Berlusconi die surfen op de contrarevolutionaire golf om regeringsmacht te krijgen.

Zo zou je zelfs Mark Rutte (neemt de retoriek van de contrarevolutie over) en Emmanuel Macron (neemt het beleid van de contrarevolutie over) “populisten” kunnen noemen. ‘Dit begrijpen is sleutel om liberale democratie te redden’, zegt Zielonka in zijn spraakmakende interview met MO*.

De contrarevolutionaire ideologie van Lega kan politieke regeringsmacht uitoefenen, enkel en alleen dankzij een ideologie-loze populistische opportunist als Berlusconi.

Trump surfte op de nationalistische vleugel van de conservatieve beweging in de Verenigde Staten en kaapte de Republikeinse Partij als vehikel om aan verkiezingen mee te doen. Berlusconi gebruikt twee extreemrechtse stromingen om regeringsmacht te krijgen: het conservatieve post-fascisme en nationalisme van Fratelli d’Italia (erfgenaam van Alleanza Nazionale) en het regionalisme dat muteerde tot euroscepticisme van Lega.

Opvallend is dat de drie onderdelen van dat kartel op geen enkel moment genoeg hadden om zonder elkaar regeringsmacht te kunnen uitoefenen, tenzij er deals werden gesloten tussen Berlusconi en de sociaaldemocraten (wat de sociaaldemocraten zwaar aangerekend mag worden).

En ook nu weer: zonder Berlusconi zouden de twee relatief kleine randstromingen van Fratelli d’Italia en Lega nooit regeringsmacht kunnen uitoefenen, maar misschien zien we hen na vandaag wel aan een regeringsvorming beginnen in Rome.

De contrarevolutionaire ideologie kan politieke regeringsmacht uitoefenen, enkel en alleen dankzij een ideologie-loze populistische opportunist. En de opportunist kan enkel politieke regeringsmacht uitoefenen omdat hij een politiek vehikel nodig heeft en daarvoor de contrarevolutionaire ideologie gebruikt, die voor hem verder van weinig betekenis is. Dat geldt zowel in de VS als in Italië.

Niet contrarevolutionairen zijn volgens Zielonka het grootste gevaar, want ze zijn weinig charismatisch. Wel de charismatische opportunisten en populisten die de contrarevolutie in de macht binnenloodsen om hun machtsstreven en oligarchisch belang te bedekken. Zo is ook Viktor Orbán eerder een populist dan een contrarevolutionair.

De 81-jarige Silvio Berlusconi haalde met zijn partij Forza Italia het slechtste resultaat ooit.

(CC BY 2.0)​

Berlusconi en Trump veranderden de politiek: van een strijd tussen ideologieën in een strijd tussen imago’s, om de meest aantrekkelijke leugen, om de meest vernuftige kunstgreep om de staat te grijpen via mediamanipulatie, verkiezingsmanipulatie, “politieke technologie” en zwartmakingspropaganda.

Eenmaal populisten de politieke arena domineren, voelen ideologische stromingen als het liberalisme, de sociaaldemocratie en de christendemocratie de dwang om zich aan te passen om macht te behouden. Maar juist dóór zich aan te passen, vervaagt het onderscheid tussen hun ideologie en de populisten.

Berlusconi en Trump veranderden de politiek: van een strijd tussen ideologieën in een strijd tussen imago’s, een gevecht om de meest aantrekkelijke leugen.

Politiek gaat uiteindelijk niet meer om de ideologie of de inhoud. De vraag van Zielonka is hoe liberalen, sociaaldemocraten en christendemocraten daarop moeten reageren.

Door telkens opnieuw onbegrip te tonen over het feit dat “zoveel mensen voor die populisten blijven stemmen” en vervolgens zélf te vervallen in manipulatie en zwartmakingspropaganda voltrekken ze zélf de transitie van de liberaal-democratische orde naar de zogenaamde illiberale contrarevolutie.

Als ze willen overleven moeten ze hun ideologisch profiel opnieuw helder krijgen, het post-waarheidspel radicaal afwijzen en het debat terug naar de inhoud trekken. Het grootste geschenk voor populisten is het mediacircus dat van het ene schandaal over hen naar het andere gaat.