“‘Zoeken naar mensen die zich niet neerleggen bij grenzen’

Moest je ooit het gekke idee opvatten om de grens tussen Polen en Kaliningrad, een Russische exclave in de Europese Unie, op te zoeken, ga dan eens langs bij Jan en Eliza in het dorpje Węgorzewo.

In een van de meest behoudsgezinde regio’s van Europa vind je, na een vier uur lange treinreis vanuit Warschau en een autorit van een half uur over dorpswegen en aardeweggetjes tot pal aan de Russische grens, een klein plattelandshuisje en boerderij. Helemaal alleen, omringd door niets anders dan uitgestrekte velden en bossen. In dat huisje wonen Jan en Eliza.

Uitgerekend hier vind je posters met activistische slogans, tegen de autoritaire regeringspartij PiS, tegen de almacht van de Katholieke Kerk, met de regenboogvlag van de LGBTI-gemeenschap. Elke week staan ze met de posters op het dorpsplein.

Ze blokkeren het verkeer met tractors. Ze beplakken het lokale kantoor van PiS met protestboodschappen en deinzen niet terug voor rechtszaken die de lokale politie tegen hen aanspant. Ze organiseren lezingen naar aanleiding van Internationale Vrouwendag. Ze hangen schoenen aan hekken rond kerken uit protest tegen de toegedekte pedofilieschandalen in de Poolse Kerk. Bedenk een Pools taboe, en Eliza en Jan zijn er om het te doorbreken.

Jan — zijn grijze baard en ruwe handen verraden heel wat levenservaring, maar ook zijn grote passie — is nochtans een bekend houtkunstenaar van wie de reusachtige kunstwerken honderden kerken en kathedralen in heel Polen sieren. Hij zal je met veel trots zijn atelier tonen, met uitzicht op de broedende ooievaar op de verlichtingspaal. En tientallen foto’s van zijn religieuze kunstwerken.

© Xander Stockmans

De trein vanuit Warschau loodst je door de Mazoerische Meervlakte. Centraal in dit uitgestrekte noordoosten van Polen ligt Giżycko, een trekpleister omringd met 2000 grote en kleine meren. Ontelbare rivieren en kanalen verbinden de meren tot een prachtig natuurgebied van 52.000 vierkante kilometer. Zeil- en vissersboten klotsen rustig op zonovergoten, zilverglanzend water.

In 2011 werd het merendistrict, tot grote trots van de Polen, een van de 28 finalisten van de New7Wonders of Nature. Het verkeert in het goede gezelschap van de Amerikaanse Grand Canyon, de Dode Zee, de Kilimanjaro en de Galapagoseilanden. De vele vingervormige meren zijn gesmolten gletsjers uit het pleistoceen, het geologische tijdperk met de laatste ijstijd die tot 11.700 jaar geleden duurde.

Maar een journalist van MO* komt hier niet om zijn geologische passies de vrije loop te laten.

— ‘Ik ben op weg naar de vrouwen van de Nationale Vrouwenstaking in Węgorzewo, dichtbij Giżycko’, zeg ik tegen een vrouw op de trein.
 — ‘De Nationale Vrouwenstaking? In Węgorzewo?’

Haar gelaatsuitdrukking houdt het midden tussen ongeloof en afkeer.

— ‘Ja, ze mobiliseerden de inwoners tegen het totaalverbod op abortus, een wetsvoorstel dat in 2016 voorlag in het parlement’, antwoord ik.
 — ‘Je komt naar deze uithoek voor een handvol vrouwen?’, lacht ze. ‘Alles wat zij willen, kan al in Polen. Als je een abortus wil, kan je het laten doen. Ik ben pro-life. Elk leven, hoe klein ook, is belangrijk.’

Als hij Węgorzewo binnenrijdt, stopt hij aan een tankstation. Daar zien we een reclamebord met de woorden Vrij van fascisme.

Aan het station van Giżycko laten we ons oppikken door Robert en zijn echtgenote Anna, een van de vier vrouwen die zichzelf de Meiden van Węgorzewo noemen.

- ‘Natuurlijk kan je een abortus laten uitvoeren’, zegt Robert. ‘Als je geld hebt en als je bereid bent iets onwettig te doen. Vanaf wanneer begint leven? Van zodra een zaadje van de man de vrouw binnendringt? Is het zaad van een man heilig of zo, zoals de paus?’

Robert barst in lachen uit. Als hij Węgorzewo binnenrijdt, stopt hij aan een tankstation. Daar zien we een elektronisch reclamebord met de woorden Vrij van fascisme. ‘We betalen de gemeente voor deze advertentieruimte’, zegt Anna. ‘Elke chauffeur die zijn tank vult, leest deze boodschap.’ Je weet meteen dat je met bijzondere mensen te maken hebt.

Vanaf het tankstation in het stadje raast de auto over de lange, donkere plattelandswegen, zeker nog een half uur dieper het Pools-Russische grensland in. Er is net voldoende licht om te kunnen zien dat Roberts melancholische ogen een zekere eenzaamheid verraden. Hij en Anna zijn vrijdenkers in dit oerconservatieve stadje van 10.000 inwoners waar de Katholieke Kerk de plak zwaait.

Eenzaam en geïsoleerd is ook het plattelandshuisje van hun al even bijzondere vrienden, Jan en Eliza. Geen ander huis te bekennen in een omtrek van tien kilometer. Wel de 232 kilometer-lange grens met de Russische exclave Kaliningrad, een stukje Rusland dat sinds 2004 omringd wordt door Europese Unie.

Hoezeer de rust ook het eeuwige karakter van deze grens lijkt te suggereren, ze veranderde ontelbare keren in de afgelopen eeuwen. Van de twaalfde tot de vijftiende eeuw was Węgorzewo Angerburg, een vestiging van de Teutoonse Orde, Duitse ridders die het Heilige Land moesten veroveren en de Baltische regio moesten kerstenen. Dan werd het deel van Polen en nog later van Oost-Pruisen.

Na WOI werd Pruisen een deelstaat van de Duitse Weimarrepubliek. Na WOII annexeerde de Sovjet-Unie een deel van Oost-Pruisen om met de Duitse havenstad Königsberg, het huidige Kaliningrad, haar greep op de Oostzee te verstevigen. Het andere deel van Oost-Pruisen werd Pools. Zo ontstond de kaarsrechte lijn die vandaag op een paar honderd meter van het huis van Jan en Eliza loopt.

© Xander Stockmans

De grens bereik je via een aardeweg die eerder een gezonde boswandeling lijkt in te luiden dan te leiden naar een harde grens zoals we die kennen van de plaatjes van grenzen tussen het Westen en het vroegere Oostblok.

Rood-witte hefboom, borden met in het Russisch en het Engels de woorden Russische Federatie staatsgrens. Oversteken is verboden. Strafrechtelijke aansprakelijkheid voor oversteken van de grens. En een groot verbodsteken met de Duitse woorden Achtung. Die Staatsgrenze. Betreten Verboten. Dit was dan ook volledig Duitstalig gebied tot 1945.

Niets aan de rust van dit gebied doet denken aan een van de grootste bevolkingstransfers van de Europese geschiedenis die zich op deze gronden afspeelde: de “repatriëring” van de Duitsers die toen in Pruisen woonden.

Dat is een eufemisme voor een gewelddadige en grootschalige etnische zuivering uitgevoerd door Poolse milities. Standrechtelijke executies, moordpartijen, interneringen in arbeidskampen in afwachting van uitwijzing, overlijdens door honger, ontbering en ziekte: zo zouden meer dan één miljoen Oost-Europese Volksduitsers in de nasleep van WOII de dood vinden.

Kort daarna, in 1949, een jaar nadat de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens het recht op terugkeer aan de verdrevenen had toegekend, werd Jan geboren. Maar veel Volksduitsers zou hij niet meer vinden.

Al jaren dromen ze in dit afgelegen huis, in stilte en soms met bitter weinig hoop op resultaat, van een progressief en verdraagzaam Polen. Maar hier heerst stilte.

Het autoritarisme is hier nooit helemaal vertrokken, ook niet na de toetreding van Polen tot de Europese Unie. Een autoritaire en conservatieve partij als PiS gedijt hier goed. Jan en Eliza trokken zich terug in een uithoek, een klein paradijs. Ver van de Poolse samenleving waarmee ze zich doorheen de jaren steeds minder konden identificeren.

Al jaren dromen ze in dit afgelegen huis, in stilte en soms met bitter weinig hoop op resultaat, van een progressief en verdraagzaam Polen. Maar hier heerst stilte, net zoals aan de andere kant van het verbodsbord aan de grens.

In 2016 kwam verlossing. Eliza vond de moed om Marta Lempart te contacteren, een vrouw die 630 kilometer westwaarts in de West-Poolse stad Wrocław de Nationale Vrouwenstaking had opgericht. Dat is een protestbeweging van vrouwen en mannen die opkomen voor zelfbeschikking van de vrouw op het vlak van seksuele en reproductieve rechten, en tegen de inmenging van de Kerk in het privéleven.

Eliza wilde op 3 oktober 2016, de dag waarop 200.000 mensen in heel Polen het werk neerlegden en op straat kwamen, de lokale betoging in Węgorzewo organiseren. Maar hier had nog nooit iemand betoogd.

Toch bracht de Vrouwenstaking de vier vrouwen bij elkaar: Eliza Brzozowska, Jolanta Swirkowicz, Anna Bolik en Anna Styrańczak vormen sinds 2016 de lokale afdeling van de Nationale Vrouwenstaking in dit slaperige stadje. Sindsdien zijn de Meiden van Węgorzewo niet gestopt met ijveren en protesteren voor progressieve idealen.

Eliza Brzozowska, Anna Bolik, Anna Styrańczak en Jolanta Swirkowicz vormen sinds 2016 de lokale afdeling van de Nationale Vrouwenstaking in dit slaperige stadje. Ze noemen zichzelf de Meiden van Węgorzewo.

© Xander Stockmans

- ‘Wij zijn niet tegen gelovigen, maar wel tegen de macht van het instituut’, zegt Robert bij een heerlijk avondmaal met kaas en wijn. ‘Ze proberen ons te controleren, ze zeggen wat we moeten doen, wat we moeten geloven, hoe we moeten leven en denken.’

- ‘We verzamelen nu handtekeningen voor een burgerwetsvoorstel dat de macht van de Kerk moet inperken, maar dat ligt heel gevoelig hier’, zegt Eliza. ‘Mensen denken dat hun kinderen beschermd worden door de priesters. Maar wij zijn niet bang. In 1980 was ik bij Solidarność, een sterk katholiek geïnspireerde protestbeweging. Tijden veranderen, maar ik blijf strijden voor sociale rechtvaardigheid.’

Na een goed gesprek over politiek en mensenrechten worden we de volgende ochtend wakker op de boerderij, te midden van glooiende grasheuvels. We nemen een douche met uitzicht op ooievaarsnesten en grazende paarden.

Eliza fluit naar haar elf konikpaarden. Meteen heffen ze de kop op en zetten ze het een voor een op een draf. Hun manen wapperen in de wind en hun hoeven donderen over de grasvlakte. Een paar achterblijvers begint te galopperen om niets van het feest te missen.

Eliza staat voor haar huis met de handen op de rug te wachten met een paardensnoepje – een blok zout. Als de paarden haar bereiken, gaan ze van galop naar draf en komen ze haar uiteindelijk stapvoets tegemoet, om haar knuffels en kussen in ontvangst te nemen.

De Europese geologische geschiedenis op haar landgoed gaat naadloos over van de laatste ijstijd en zijn gletsjerheuvels naar de tijd van de oerbossen. Ooit was het hele Europese Laagland van de Pyreneeën tot de Oeral – het huidige Frankrijk, België, Nederland, Denemarken, Noord-Duitsland, Polen, de Baltische staten en Europees Rusland – ermee bedekt. Niet ver hiervandaan ligt het Oerbos van Białowieża, anno 2019 een van de laatste overgebleven delen van dat Europese oerbos.

Op het landgoed van Jan en Eliza dartelt een semi-wilde kudde konikpaarden rond. Die worden vandaag gezien als de “moderne tarpan”, het Europese “oerpaard”.

- ‘Daar waarde duizenden jaren lang de tarpan rond, het wilde Europese oerpaard’, zegt Eliza, terwijl ze met de manen van een paard een snor maakt.

Grotschilderingen met tarpanachtige paarden doen uitschijnen dat dit wilde paard tienduizenden jaren lang in de Europese oerbossen geleefd heeft. Tot in de veertiende eeuw van onze tijdrekening reisden mensen alleen via rivieren door het Oerbos van Białowieża. Een tarpan kon je slechts op een uiterst zeldzaam moment spotten.

Maar in 1770 werd een aantal wilde tarpans ondergebracht in een privédierentuin, en amper honderd jaar later, in 1879, stierf de laatste wilde tarpan. Opgejaagd door mensen viel ze in een ravijn in het huidige Oekraïne.

Sinds 1923 hebben vele Polen geprobeerd om de oorspronkelijke mythische tarpan terug te fokken. Het resultaat zijn de semi-wilde kuddes konikpaarden die vandaag gezien kunnen worden als de “moderne tarpan”, en waarvan er hier elf vrolijk en vrij op het landgoed van Jan en Eliza ronddartelen.

© Xander Stockmans

Maar een journalist van MO* komt hier niet om zijn passies over de lokale fauna de vrije loop te laten.

Lees begin september in MO* magazine de reportage over opvallend burgeractivisme in Polen