‘De ene helft is voor mij, de rest blijft van jullie’
Wat kunnen we leren van Europa’s laatste natuurlijke imker?
Hadjira Hussain Khan
19 augustus 2020
‘De ene helft is voor mij, de rest blijft van jullie’, dat is het principe waarmee Hatidze, de laatste Europese natuurlijke imker, werkt. En dat dit belangrijk is voor het overleven van een bijenkolonie weet ook de Brusselse imker Dieter Telemans.
Hatidze oogst van wilde honingbijen
Op zoek naar geschikte locaties voor een natuurdocumentaire botsten Tamara Kotevska en Ljubo Stefanov per toeval op een bijennest op een rotswand. Dat nest leidde hen tot bij Hatidze, die hen deed kennismaken met de traditionele methodes om wilde honing te oogsten. MO* bekeek de film, en ging daarna langs bij Dieter Telemans, imker in Brussel.
Wanneer de dorpsvrouw Hatidze verse honing uit de nesten op de rotsen haalt, zegt ze tegen de wilde honingbijen: ‘De ene helft is voor mij, de rest blijft van jullie.’
Hatidze leeft met haar 85-jarige moeder in een bescheiden huisje van klei en steen in de Noord-Macedonische bergen, zonder stromend water en elektriciteit. In haar dorp zijn geen verharde wegen. Ze zijn de enigen die overbleven nadat de Turkse families wegtrokken.
Ze oogst verse honing van de wilde honingbijenkolonies en verkoopt deze aan de marktkramers in de stad. Het is haar enige bron van inkomen. Haar honing is zuiver, in tegenstelling tot de andere honing waar vaak suiker en water aan wordt toegevoegd. Volgens Hatidze is haar honing helend voor geest en lichaam.
Hatidze is het hoofdpersonage in de documentaire Honeyland van de Macedonische regisseurs Tamara Kotevska en Ljubo Stefanov. Tijdens een zoektocht naar geschikte locaties voor een natuurdocumentaire botsten ze per toeval op een bijennest op een rotswand. Dat bijennest leidde hen naar Hatidze, die hen daarna een inkijk gaf in haar bijzondere leven als natuurlijke imker.
Kotevska en Stefanov maakten kennis met de traditionele methodes die ze hanteert om wilde honing te oogsten. De fascinatie die daarop volgde, deed hen besluiten om de documentaire er volledig aan te wijden.
In de documentaire zie je hoe Hatidze in harmonie leeft met de natuur. Ze is de laatste imker die wild oogst in Europa. Maar wanneer er een nieuw kroostrijk gezin in het verlaten dorp komt wonen, wordt dat evenwicht plots verstoord.
De gefrustreerde pater familias ziet een kans om snel veel geld te verdienen met het oogsten van de honing, zonder volgens het principe van Hatzidze — ‘De ene helft is voor mij, de rest blijft van jullie’ — te werken.
Op die manier werpt Honeyland, dat over natuurlijk imkeren gaat, een fundamentele vraag op: hoe kan winstbejag onze relatie met de natuur schaden?
Monotone doodsteek voor bijen
Wie wel volgens het principe van Hatidze tracht te werken, is de Belgische fotograaf én imker Dieter Telemans. Hij woont niet in de bergen in de Balkan, maar in de grootstad Brussel. Kijk je naar zijn zes bijenkolonies, zie je al snel dat het evenwicht vinden tussen mens en natuur ook in de stad niet onmogelijk is. ‘Ik heb maar zes bijenkolonies in de stad Brussel zodat er nog nectar en stuifmeel is voor de wilde bijen.’
‘Op het platteland heb je niet zo’n grote variatie aan planten door de monocultuur in de landbouw.’
Als Telemans zijn honing oogst, zorgt hij dat zo’n derde van de honing bij de bijen blijft. Daarmee kunnen de bijen overwinteren. ‘Het klinkt misschien vreemd, maar in de stad doen bijen het beter dan op het platteland,’ vertelt hij.
Hij laat zijn bijenkasten zien. ‘We zijn hier in een stedelijke omgeving, maar mijn bijenkasten staan vlak naast een enorm park. Dit is de ideale locatie voor bijen. Het potentieel aan nectar en stuifmeel is hier gigantisch’, legt Telemans uit. ‘Op het platteland heb je niet zo’n grote variatie aan planten door de monocultuur in de landbouw.’
Die monocultuur is voor bijen op het platteland wel een doodsteek. ‘Als er minder wilde bloemen zijn, is het ook normaal dat er minder wilde bijen zijn,’ zegt Telemans. ‘Het aantal insecten is fenomenaal gedaald.’
Studies bevestigen dat: in 2017 stelden onderzoekers een daling van 75 procent vast in Duitse natuurgebieden over een periode van 27 jaar. Onderzoek dat dit jaar werd voorgesteld, gaf aan dat het aantal insecten de laatste 30 jaar met 24 procent afnam. Voor de laatste 75 jaar zou het zelfs om 50 procent gaan.
Ook solitaire bijen zijn belangrijk
‘De meeste mensen denken bij bijen aan honingbijen’, gaat Telemans verder. Dat zijn bijen die honing produceren, als reservevoorraad om mee te overwinteren. ‘Maar niet alle bijen leven in kolonies en produceren honing. Er zijn ook solitaire bijen. Ze gaan alleen op zoek naar nectar en stuifmeel.’
‘Ze zijn daarom ook belangrijk voor de bestuiving van planten, legt Telemans uit. ‘In steden lopen solitaire bijen gevaar als er groene zones worden verkaveld. Zij vliegen niet ver van de plek waar ze uit hun eitje komen. Als er dan geen groen in de buurt is of de plant waar ze vooral van leven niet of weinig voorkomt, sterven ze uit. Het is dus belangrijk voor de wilde bijen om bijvoorbeeld je gras of klimop te laten bloeien.’
‘Het is belangrijk voor de wilde bijen om bijvoorbeeld je gras of klimop te laten bloeien.’
Dat weet Natalie Sterckx van Natuurpunt ook. ‘Landbouwbedrijven worden alsmaar groter, waardoor er minder plaats is voor wilde natuur. De boeren vandaag hebben een zo groot mogelijk opbrengst nodig om te overleven’, legt Sterckx uit. ‘Ze hebben weinig alternatieven. De prijzen dalen en de overheid geeft subsidies om op te schalen.’
‘De landbouw in België is intensief en monotoon. Terwijl sommige soorten wilde bijen specifieke planten nodig hebben voor het juiste nectar. Die gewassen worden niet altijd aangeplant bij monotone landbouwproductie.’
Dat biodiversiteit essentieel is voor een gezond leven, beaamt Sterckx van Natuurpunt. ‘Ik vergelijk het met een huis. Het is niet goed om zomaar één baksteen uit een huis te trekken. Wat als je zo honderden bakstenen wegrukt?’, vraagt ze af.
Nieuwe gevaren
Maar volgens imker Telemans is niet alleen de monotone landbouwcultuur de oorzaak dat er steeds minder wilde (honing)bijen zijn. Door de globalisering deden de varroamijt en de Aziatische hoornaar hun intrede in België.
‘De Aziatische hoornaar is een groot insect die zich voedt met bijen en die bovendien bijzonder agressief is. Ze veroorzaken grote stress in de bijenkolonie, waardoor die na verloop van tijd sterft. De Aziatische hoornaar eet zoveel bijen, dat ze ook de bijenkasten binnendringen op zoek naar voedsel’, zegt Telemans.
Ook de varroamijt veroorzaakt grote bijensterfte, vertelt Telemans. ‘Die heeft zich ondertussen bijna wereldwijd verspreid. Onze honingbijen zijn die insecten niet gewoon. De Aziatische bij is wel mee geëvolueerd met de varroamijt. Ze hebben een natuurlijke manier om het aantal varroamijten te beperken. Als je als Belgische imker niets doet dan ontspoort het aantal varroamijten en sterft de kolonie honingbijen na drie jaar.’
Bijenkasten van imker Dieter Telemans
‘Er is veel vraag naar imkercursussen. Als imker leer je met de natuur te leven.’
Telemans zit in de raad van bestuur van Bruxelles m’abeilles, de grootste imkervereniging van Brussel. Die telt ongeveer 430 leden. ‘In onze imkersvereniging is het respect voor de natuur heel belangrijk’, zegt Telemans. ‘We informeren dat het beter is om geen insecticiden te gebruiken en om bijenvriendelijke tuinen aan te leggen.’
Telemans ziet dat velen de connectie met de natuur willen herstellen. Beginnen imkeren is een manier. ‘Er is veel vraag naar imkercursussen. Als imker leer je met de natuur te leven’, bevestigt Telemans. ‘Wat je doet aan de bijenkast is in functie van wat er in bloei staat. Als de paardenbloemen in bloei staan, weet je dat het bijenseizoen begint. Als de wilde kastanje uitgebloeid is, weet je dat je mag honing oogsten. Als de vlier in bloei staat, dan weet je dat je tussen twee oogsten zit en dat er misschien te weinig honing in de bijenkasten zit.’
Honeyland verschijnt vanaf 19 augustus in Lumière Brugge, Cartoon’s Antwerpen, Sphinx Gent, Buda Kortrijk, Galeries Brussel, Vendôme Brussel, ZED Leuven, Grignoux Luik, Grignoux Namen en bij ZEBRACINEMA.