“‘World Hijab Day in Bosnië en Herzegovina: ‘Hoofddoek is niet het belangrijkste’’
Moeten we de hoofddoek vieren, of de keuzevrijheid van de vrouw? En wat als de hoofddoek nu eens een symbool van die keuzevrijheid zou zijn? Dan kan heel de samenleving World Hijab Day vieren. Of moeten we de naam veranderen in Hijab is a Choice Day? Ik ben in Bosnië en Herzegovina, en hier staan ze al dicht bij het vieren van de keuzevrijheid.
World Hijab Day, een uitnodiging aan moslims en niet-moslims om de hoofddoek voor één dag te dragen. Een initiatief van Nazma Khan, een Amerikaanse moslima van Bengaalse origine die na 9/11 herhaaldelijk verbaal en fysiek werd aangevallen omwille van haar hoofddoek. Met World Hijab Day wilde ze verdraagzaamheid creëren.
15 jaar na 9/11 is het geweld in naam van de islam en dus ook de islamofobie alleen maar toegenomen. 2017 is amper een maand ver en we zagen al een immigratiestop voor moslims en een terreuraanslag tegen moslims.
Moslimvrouwen zijn het meest kwetsbaar omdat ze het meest zichtbare teken van de islam op hun hoofd dragen. Als islamofobie nog geen woord was, dan is het dat sinds vorige maand zeker wel.
Ik ben in Bosnië en Herzegovina, het Europese land waar moslims geen migratieachtergrond hebben, maar autochtoon Europeaan zijn. Voor het volgende nummer van MO* onderzoek ik hoe de islam en de bredere Bosnische samenleving omgaan met de hoofddoek of wij daar iets van kunnen leren.
Tijdens mijn onderzoek spreek ik met tientallen Bosnische vrouwen en meisjes die hun visie delen over de hoofddoek. Dit is een impressie.
Meer liefde dan fobie op World Hijab Day in Sarajevo.
© Pieter Stockmans
In hoofdstad Sarajevo is de meerderheid van de bevolking moslim. Bosnische moslims zijn al meer dan 500 jaar Europese autochtone moslims en zijn sterk geseculariseerd. Minder dan 10% procent van de Bosnische moslimvrouwen draagt de hoofddoek.
De islambeleving in Bosnië heeft zich door de eeuwen heen leren aanpassen aan veranderende omstandigheden. Evolueren en hervormen was de sleutel tot overleven én behoud van eigenheid. In MO*123 zal je daar alles over lezen.
Incidenten gericht tegen moslims komen in Bosnië en Herzegovina ook voor, vooral in de autonome Servische entiteit die ontstaan is uit de genocide en etnische zuivering tegen moslims uit die gebieden. Maar ook in de eigen autonome regio waar moslims de meerderheid zijn, zijn er wetten tegen het dragen van de hoofddoek in publieke functies.
1 februari, dag van de dooi
Aysela met hoofddoek en vriendinnen.
© Pieter Stockmans
Baščaršija, het meest karakteristieke plein van de oude Ottomaanse stad van Sarajevo, niet ver van de zestiende-eeuwse Gazi Husrev-begmoskee. Verschillende vrouwen staan verzameld aan een standje met flyers, snoepjes, hoofddoeken en banners van World Hijab Day.
De dooi is ingezet en water druppelt van dakgoten en daken. Arbeiders kappen het overblijvende ijs van de straten en vegen ijshopen bij elkaar. Langzaam veranderen ze in bruine plassen op de grond. Mensen drinken thee en koffie op terrasjes.
Alsof de vrouwen van World Hijab Day in Bosnië de dooi inzetten in de bevroren relaties tussen moslims en niet-moslims.
Vorige week vroor het hier nog min vijftien. De straten zagen er nog meer sprookjesachtig uit, met hoge hopen sneeuw op de eeuwenoude stenen, sneeuwwitte koepels en minaretten tegen de achtergrond van de witte bergen die Sarajevo omringen.
Fonteinen waren bevroren en de vertrouwde geuren van gebak en gegrild vlees waaiden uit de vele restaurants de ijzige lucht in.
1 februari lijkt wel de eerste dag van de lente in Sarajevo, alsof de vrouwen van World Hijab Day Bosnia and Herzegovina de dooi willen inzetten in de bevroren relaties tussen moslims en niet-moslims.
Ze spreken voorbijgangers aan en nodigen vrouwen uit om het eens te proberen. IJverig spelden ze hoofddoeken in alle kleuren op de hoofden van giechelende vrouwen.
Aysela draagt normaal geen hoofddoek.
© Pieter Stockmans
De Bosnische organisatoren van World Hijab Day nodigden “mannen en vrouwen” uit, “gelovigen van alle godsdiensten” en “mensen van elke leeftijd”. Atheïsten stonden niet vermeld in de uitnodiging op Facebook.
De meisjes geven sjaals cadeau aan mensen die het willen proberen. Ze staan klaar om alle vragen te beantwoorden die voorbijgangers over de hoofddoek hebben. De ene na de andere ongesluierde vrouw schuift aan om de haren te laten bedekken, jonge meisjes, oudere vrouwen, Spaanse toeristen.
De ene na de andere ongesluierde vrouw schuift aan om de haren te laten bedekken.
Solidariteit als tegenreactie tegen islamofobie is tastbaar. In Texas kwam op een paar dagen tijd 1 miljoen dollar aan donaties binnen om een platgebrande moskee te herstellen. Ook hier zwaait liefde de plak, in plaats van angst.
Het woord “islamofobie” is tot vandaag controversieel, ook al wordt het al jaren gebruikt in de academische wereld. Islamofobie is niet gelijk aan kritiek op islam, wel aan de pogingen van een meerderheid om politieke macht te vergroten door islam als zondebok aan te duiden, en moslims uit te sluiten uit “wij”. Islamofoben construeren zelf een statische, negatieve moslimidentiteit en veralgemenen die naar alle moslims.
Missionarissen of verzetsstrijders?
Aldina draagt normaal geen hoofddoek.
© Pieter Stockmans
‘Wij voelen ons veilig in Bosnië’, zegt Aldina. ‘We hebben onze nationaliteit en onze religie is goed vertegenwoordigd. Bovendien is Bosnië een land van vier religies: islam, katholiek christendom, orthodox christendom en een beperkt aantal joden. Wij bewijzen elke dag dat religie geen obstakel vormt om samen te leven.’
‘Ik ben moslima, maar ik draag enkel een hoofddoek als ik bid’, zegt Dženana. ‘Ik ben hier om mijn steun te betuigen aan vrouwen die de hoofddoek dragen. Ikzelf voel me niet klaar voor de hoofddoek. Misschien zal ik er op een dag klaar voor zijn, want je draagt het niet zomaar. Het moet een bewuste keuze zijn.’
Aldina met hoofddoek, haar moeder en één van de organisatoren van World Hijab Day Bosnia and Herzegovina.
© Pieter Stockmans
Ook de jonge Aysela wil andere vrouwen steunen. Zelf denkt ze er nog niet aan om de hoofddoek te dragen. ‘Later zal ik beslissen’, zegt ze. Ze wandelt lachend weg, met de sjaal die ze cadeau kreeg.
Het hele gebeuren voelt aan als een soort bekeringsmoment.
‘Dat is het niet’, zegt Almedina. ‘Het gaat om communicatie en wederzijds begrip. World Hijab Day is een model waarmee alle vrouwen wereldwijd aan de slag kunnen, om op straat een dialoogforum te creëren en de publieke ruimte te veranderen in een plaats van ontmoeting en gesprek.’
‘We willen vooroordelen tegengaan en aan mensen uitleggen wat de hoofddoek betekent. Dit is gewoon een kans voor andere mensen om naar ons toe te komen, of voor ons om op anderen toe te stappen en een gesprek beginnen.’
Als dit gaat om verbinding, dan zijn deze vrouwen vreedzame verzetsstrijders in tijden van verdeeldheid.
‘God zij geprezen!’
Ana: ‘Ik ken verhalen van vrouwen die sinds hun eerste keer op World Hijab Day de hoofddoek begonnen te dragen.’
© Pieter Stockmans
Toch voel ik bij vele meisjes die anderen de hoofddoek opspelden een stiekem verlangen dat de vrouwen tot “inzicht” komen. ‘Masha’Allah (de wil van God, nvdr)’, zegt de vrouw die het event organiseert telkens ze een ongesluierde vrouw ziet veranderen in een vrouw met hoofddoek.
‘De vrouwen die het proberen, geven ons steun. En misschien houden ze de hoofddoek aan. Ik ken zulke verhalen van vrouwen die op World Hijab Day de stap hebben gezet’, zegt ook Ana.
In Bosnië, waar vele moslimvrouwen de hoofddoek niet dragen, is er nog veel bekeringspotentieel. Toch is het aantal moslimvrouwen dat de hoofddoek draagt de laatste jaren niet betekenisvol gestegen.
‘In de islam is de hoofddoek een opdracht, maar in onze religie is er ook een regel dat mensen niet over andere mensen mogen oordelen.’
Aldina zegt dat er in Bosnië weinig religieuze druk is op moslimvrouwen om de hoofddoek te dragen: ‘In de islam is de hoofddoek een opdracht, maar in onze religie is er ook een regel dat mensen niet over andere mensen mogen oordelen. God oordeelt. Ik heb veel vriendinnen zonder hoofddoek en dat maakt voor mij geen enkel verschil. Ik voel me niet beter dan hen. We spreken nooit over de hoofddoek, het een persoonlijke zaak.’
Een Arabische vrouw in nikaab komt kijken. ‘Masha’Allah, Sarajevo is een islamitische samenleving, God zij geprezen!’, zegt ze fel in het Engels tegen de Bosnische vrouwen die flyers uitdelen.
Ook dit was een mooie ontmoeting tussen twee islamitische vrouwen uit totaal verschillende culturen, Arabisch en Europees.
Dževada Šuško: ‘Ik wil niemand aanmoedigen de hoofddoek te dragen’
Directeur van het Instituut voor de Islamitische Traditie van Bosniaks
Dževada Šuško was de eerste vrouw in een toppositie in de Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini, het officiële orgaan van de Islamitische Gemeenschap van Bosnië en Herzegovina.
© Pieter Stockmans
Ook Dževada Šuško is er. Zij is de focus van mijn onderzoek voor MO*123. Šuško was de eerste vrouw in een toppositie in de Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini, het officiële orgaan van de Islamitische Gemeenschap van Bosnië en Herzegovina.
Ze is directeur van het Instituut voor de Islamitische Traditie van Bosniaks, het onderzoeksinstituut van de Islamitische Gemeenschap. Ik vraag haar, wat met moslimvrouwen die de hoofddoek niet dragen?
‘Neen, de Islamitische Gemeenschap van Bosnië en Herzegovina verwacht niet dat Bosnische moslima’s de hoofddoek dragen.’
‘God oordeelt over je goede daden, niet of je de rituelen en uiterlijke kenmerken volgt. Daar ben ik 100% van overtuigd. Neen, de Islamitische Gemeenschap van Bosnië en Herzegovina verwacht niet dat Bosnische moslimvrouwen de hoofddoek dragen. Sommige stagiaires in ons instituut dragen geen hoofddoek, dat speelt niet mee in onze afweging om iemand aan te nemen.’
‘Als ik vrouwen met hoofddoek zie, denk ik ook niet dat het een vooruitgang voor hen is. Ik wil niemand aanmoedigen om de hoofddoek te dragen. Ik zou ook stemmen voor politici die geen moslim zijn, zolang ze maar gekwalificeerde politici zijn. Zo denken veel Bosnische moslims erover.’
‘De hoofddoek kan feministisch zijn: als vrouwen de hoofddoek beginnen dragen na een bewust reflectieproces, vanuit hun overdachte, persoonlijke keuze en zij dat zien als een emancipatie tegenover wat anderen hen willen opleggen. Zowel de hoofddoek opdoen als afdoen, kan een bevrijding zijn. Het hangt van vrouw tot vrouw af.’
Zilka Spahić-Šiljak: ‘Het verbaast me dat de hoofddoek zo’n groot issue is voor moslimvrouwen’
Mensenrechtenactiviste en academica met specialisatie in feminisme, vrouwenrechten, vredesopbouw en interreligieuze dialoog
Zilka Spahić-Šiljak: ‘De hoofddoek is een voorwaarde voor het gebed, en ik wil voortdurend in gebed zijn. In de zin van: in contact met het hogere, dichter bij mijn spiritualiteit.’
© Pieter Stockmans
‘Ik begon de hoofddoek te dragen in 1987, onder het communisme. Mijn ouders waren doodsbenauwd. Ze hadden schrik dat ik nooit werk zou vinden. Ik was één van de enige vrouwen met hoofddoek. Dat was geen daad van verzet, het was gewoon mijn persoonlijk gevoel. Ik draag de hoofddoek niet om me voor mannen te bedekken of bescheiden te zijn.’
‘De hoofddoek is een voorwaarde voor het gebed, en ik wil voortdurend in gebed zijn. In de zin van: in contact met het hogere, dichter bij mijn spiritualiteit. De hoofddoek als religieuze praktijk helpt me dus bewuster te leven.’
‘Na de val van het communisme en onder invloed van de genocide en etnische zuivering tegen moslims zochten meer vrouwen aansluiting bij hun identiteit en begonnen meer vrouwen de hoofddoek te dragen.’
‘Het hoofddoekenverbod in scholen? Sommige meisjes denken eraan om niet meer naar school te gaan omdat ze hun geloof voorrang geven, maar daarin hebben ze ongelijk.’
‘Nog altijd draagt niet meer dan 10% van de moslimvrouwen in Bosnië de hoofddoek. Het is normaal dat mensen van verschillende levensbeschouwingen in dezelfde vriendengroep zitten zonder stil te staan bij elkaars identiteit. En vrouwen zonder hoofddoek wordt niet aangepraat dat ze slechte moslims zijn.’
‘Het hoofddoekenverbod in Belgische scholen? Sommige meisjes denken eraan om niet meer naar school te gaan omdat ze hun geloof voorrang geven, maar daarin hebben ze ongelijk. Kennis behoort evenzeer tot ons geloof, nog meer dan de hoofddoek.’
‘Het is hun religieuze plicht, als ze voor de onrechtvaardige keuze worden gesteld, kennis op te doen en te verspreiden.’
‘Dat is de betekenis van de eerste revelatie aan moslims in de Koran: “Lees”. Een belangrijkere religieuze opdracht dan de hoofddoek. Ik verbaas me erover dat de hoofddoek zo’n groot issue is voor moslimvrouwen. Ik draag de hoofddoek, maar het is niet het belangrijkste voor mij als moslim. Ik weiger uitnodigingen voor debatten waarin ik de rol van “hijabivrouw” moet spelen.’
Twee oudere vrouwen die voorbij wandelden, waren nieuwsgierig.
© Pieter Stockmans
‘De hoofddoek behoort niet eens tot de vijf belangrijkste opdrachten van moslims. Mannen hebben dat ervan gemaakt in de loop van de eeuwen. Maar vandaag heeft de hoofddoek een diepe betekenis voor veel vrouwen, en dat moeten we respecteren.’
‘Ik ben het al beu dat moslimmannen zeggen wat ik mag en niet mag dragen, en dan komt daar ook nog eens de dominante samenleving bij. Aan beide kanten willen mannen het vrouwenlijf bezitten, typisch voor een patriarchale cultuur.’
‘De hoofddoek een symbool van onderdrukking? Het klopt dat sommige meisjes elkaar onder druk zetten om de hoofddoek te dragen en er is druk binnen de moslimgemeenschap. Maar dat is geen rechtvaardiging voor een algemeen verbod.’
Lees hier de praatcirkel: ‘Onze startpositie is een vooroordeel, dat maakt ons sterker.’
‘Vanuit het perspectief van de mensenrechten en de individuele vrijheid is de hoofddoek verplichten in de publieke sfeer in Saoedi-Arabië hetzelfde als de boerkini verbieden in Frankrijk. Dat is pas onderdrukking.’
We zouden beter doordachte, bewuste keuzes aanmoedigen over alle onderwerpen, dan een praktijk verbieden. Dat heb ik geleerd tijdens een unieke praatcirkel met tien Bosnische meisjes, met en zonder hoofddoek maar allemaal moslims. Vaak gaat het over de hoofddoek, zelden over de dieperliggende redenen. Daarvoor moet je in het hart van een vrouw kijken. Daarom ben ik dankbaar dat deze tien meisjes hun hart voor mij wilden openen.
Eén van de oudere vrouwen waagde het erop.
© Pieter Stockmans
© Pieter Stockmans