“‘De situatie rond Qatar, een dilemma voor Turkije’

De westerse media hadden deze week uitgebreide aandacht voor het besluit van een groep Arabische landen, waaronder Saoedi Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en Egypte, om de diplomatieke betrekkingen met Qatar op te zeggen en dat land onder een isolement te plaatsen.

Minder aandacht was er voor dat een aantal Amerikaanse kranten en websites een paar dagen eerder een hoeveelheid gehackte e-mails kregen toegespeeld tussen de ambassadeur van de VAE in de VS en een daar gevestigde pro-Israëlische organisatie, de Foundation for Defence of Democracies (FDD). Uit een van die e-mails kwam naar voren dat de Foundation for Defence of Democracies (FDD) zich samen met de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) verantwoordelijk hield voor de staatsgreep in Turkije van 15 juli 2016.

De optelsom van de gelekte e-mails en de gebeurtenissen rond Qatar deed een schokgolf door Ankara gaan. Bij de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) sloeg het besef toe dat Turkije een soortgelijk lot als Qatar te wachten kan staan.

De optelsom van de gelekte e-mails en de gebeurtenissen rond Qatar deed een schokgolf door Ankara gaan.

De hechte banden tussen Turkije en Qatar komen tot uitdrukking in de vriendschap van de Turkse president Erdogan met de Qatarese emir al-Thani, een overeenkomend beleid ten aanzien van Irak, syrië en Jemen, maar ook in de sympathie van beide landen met de Moslim Broederschap.

Wat dat betreft onderscheiden Turkije en Qatar zich van de rest van het Midden-Oosten, waar men overwegend zeer afwijzend staat tegenover de Moslim Broederschap. Wat zich nu rond Qatar afspeelt heeft daar alles mee te maken en dat maakt de Turkse zorgen niet misplaatst.

Economisch aspect

De zorgen van de AKP-regering kennen daarnaast een economisch aspect, want Qatar is de laatste jaren meer in Turkije gaan investeren. Zoals in het pluimveebedrijf Banvit, de televisieprovider DigiTürk en BMC, de producent van gepantserde voertuigen - zoals de beruchte waterkannonnen die in Turkije ‘Toma’s’ heten. Verder zijn twee Turkse banken, Finansbank en ABank, in Qatarese handen gekomen en wordt geïnvesteerd in de Turkse onroerendgoedsector.

Emir Tamim bin Hamad Al Thani van Qatar

Chuck Hagel (CC BY 2.0)​

Volgens het Turkse ministerie van economische zaken bedragen de investeringen uit Qatar momenteel 1,5 miljard dollar, al doen er geruchten de ronde dat de vele miljarden van onbekende herkomst op de Turkse balans voor een deel uit Qatar komen.

Los daarvan stelt die 1,5 miljard dollar echter weinig voor in verhouding tot de 53 miljard dollar die Qatar in totaal in het buitenland heeft geïnvesteerd. Vergeleken met de 141 miljard dollar die als investeringen voor de lange termijn uit het buitenland naar Turkije vloeien is het eveneens een schijntje.

In aanmerking genomen dat van die 1,5 miljard dollar aan investeringen 1,2 miljard in de laatste vier jaar kwam, speelt hier vooral de belofte voor de toekomst die Qatar zo belangrijk maakt voor Turkije. Dergelijke beloften ziet de Turkse economie, die veel moeite heeft om investeringen uit westerse richting vast te houden, maar al te graag. Er wordt vanuit gegaan—of gehoopt—dat Qatar tegen 2022 20 miljard dollar in Turkije geïnvesteerd zal hebben.

Door met Qatar in zee te gaan hoopte Turkije voor energie minder afhankelijk van Rusland te worden.

De economische banden tussen beide landen gaan verder dan alleen investeringen. Zo hebben Turkse bouwbedrijven voor 13,7 miljard dollar aan projecten in Qatar. Zij zijn onder andere betrokken bij de aanleg van metrolijnen, een luchthaven en havens.

Daarnaast heeft Qatar, dat over een van de grootste aardgasvelden te wereld beschikt, een overeenkomst gesloten met Turkije over de levering van gas. Die overeenkomst kwam er na november 2015 toen de Turkse luchtmacht een Russisch gevechtsvliegtuig neerschoot, als gevolg waarvan een conflict tussen Ankara en Moskou ontstond. Door met Qatar in zee te gaan hoopte Turkije voor energie minder afhankelijk van Rusland te worden. Het conflict met Rusland is ondertussen bijgelegd, maar toch blijft die gasovereenkomst met Qatar van belang voor Turkije.

Dit alles zou op de helling kunnen komen te staan voor Turkije als de crisis rond Qatar uit de hand loopt.

Militaire verdragen

Turkije en Qatar hebben verschillende verdragen op militair gebied getekend. Daarbij hoopt Turkije veel wapens aan Qatar te kunnen slijten, al is het de vraag of daar veel van terecht zal komen. Qatar heeft vooral behoefte aan high tech materiaal, en hoewel de Turkse wapenindustrie in opkomst is, produceert die dergelijk geavanceerd wapentuig niet of nauwelijks.

Wat gebeurt er wanneer de huidige Qatarese machtselite onder de druk bezwijkt of ten val wordt gebracht?

Een onderdeel van de militaire overeenkomst is een Turkse basis in Qatar die vorig jaar werd geopend; de eerste militaire basis van Turkije in het Midden-Oosten - waarover Qatar overigens de scepter zwaait, met als tweede man een Turkse commandant. Eerder waren er al ongeveer 150 Turkse militairen gestationeerd, maar een dag na het ontstaan van de crisis rond Qatar besloot het Turkse parlement om dat aantal naar rond de 600 uit te breiden. Daarnaast is het de bedoeling dat Turkse militairen 4000 gendarmes op gaan leiden. Alles in het teken van een strategische alliantie, die officieel als soennitisch front tegen Iran is gericht, maar waarin medestanders van de AKP graag een postmoderne restauratie van het Ottomaanse Rijk zullen herkennen. De overeenkomst over de basis is voor tien jaar aangegaan, en kan daarna met telkens vijf jaar worden uitgebreid.

Het ligt voor de hand dat het besluit om het aantal militairen in Qatar uit te breiden onder de gegeven omstandigheden slecht zal vallen bij Saoedi Arabië en de VAE. Het is dan ook een van de tekenen dat Turkije afstand van die landen neemt en verder naar Qatar opschuift. Maar wat gebeurt er wanneer de huidige Qatarese machtselite onder de druk bezwijkt of ten val wordt gebracht? Aan welke kant komt Turkije te staan? Om maar te zwijgen van de mogelijkheid dat de vijandigheid tussen Riyyad en Teheran in militaire zin escaleert. De Turkse basis in Doha zou dan klem komen te zitten.

Belronde

Ook Iran speelt uiteraard een rol. De flirt van Qatar met dat land is, naast beschuldigingen over steun aan de Moslim Broederschap en terroristische organisaties, immers een van de redenen van het ontstaan van de crisis deze week.

De betrekkingen van Turkije met Iran zijn een stuk beter dan die met Saoedi Arabië en de VAE.

Turkije kent zeker meningsverschillen met Iran, zoals ten aanzien van Irak en Syrië. Aan beide kanten worden die echter uit praktische overwegingen omzeild. Om een confrontatie te voorkomen, maar bijvoorbeeld ook om de handel, zoals de olieleverantie van Iran aan Turkije, op gang te houden. Daardoor zijn de betrekkingen van Turkije met Iran sowieso een stuk beter dan die met Saoedi Arabië en de VAE.

In die landen - noch in de VS - is ook niet vergeten dat Turkije de regels van de boycot tegen Iran erg soepel interpreteerde met de goud-voor-olie overeenkomst, waardoor het veel weg had van boycotontduiking.

Aan de andere kant zal Turkije het niet graag tot een diep conflict met Saoedi Arabië en de VAE willen laten komen. Aldus wordt het dilemma geïllustreerd waarmee Ankara zich door de recente ontwikkelingen geconfronteerd weet.

Strikt genomen zou Turkije zich best zo neutraal mogelijk opstellen, maar gezien de nauwe banden met Qatar leek dat bij voorbaat zo goed als uitgesloten. President Erdogan klom na het uitbreken van de crisis onmiddellijk in de telefoon, voor gesprekken met de leiders van de betrokken landen, om tot een oplossing te komen, maar of dat soelaas zou bieden werd betwijfeld. Erdogans telefoonronde duurde dan ook niet lang, en met op de achtergrond de gedachte dat Turkije na Qatar de volgende in de rij zou kunnen zijn, koos Ankara partij voor dat laatste land. En daarmee ook min of meer voor Iran.

Dat de Iraanse buitenlandminister Mohammed Javad Zarif kort na het uitbreken van de crisis voor overleg naar Ankara kwam, was veelzeggend en ontging Saoedi Arabië en de VAE uiteraard geenszins.

Dat de Iraanse buitenlandminister Mohammed Javad Zarif kort na het uitbreken van de crisis voor overleg naar Ankara kwam, was veelzeggend en ontging Saoedi Arabië en de VAE uiteraard geenszins.

Een complicerende factor is dat Turkije als buitenstaander wordt gezien door de Arabieren. Zelfs de bondgenoot Qatar doet dat, gezien de daar levende voorkeur voor Koeweit als bemiddelaar in het conflict. Wat betreft de positie in de regio dringen harde feiten zich zo op voor Erdogan. Na zijn falende beleid ten aanzien van Syrië markeert de crisis rond Qatar aldus het definitieve einde van de periode waarin de AKP-regering in de waan kon verblijven dat ze een leidende positie kent in het Midden-Oosten.

Sterker nog, de implicaties van wat deze week is begonnen zouden wel eens op een isolement voor Turkije in zuidelijke richting uit kunnen draaien. Hoogste tijd dus voor Erdogan om met de EU tot een nieuwe en betere verstandhouding te komen.

Daar is hij al mee begonnen, want wie hoort hem de laatste weken nog over referenda ten aanzien van herinvoering van de doodstraf en het einde van het EU-toetredingsproces? Met al de harde taal die Erdogan voorafgaand aan het referendum van 16 april uitsloeg tegen de Europeanen heeft hij daar echter veel kwaad bloed gezet, waardoor zijn uitgangspositie om daar betrekkingen te verbeteren niet best is.