“‘Het verleden is vandaag’

Ik ben nooit echt een heel geduldig persoon geweest. Een trekje dat ik waarschijnlijk geërfd heb van mijn grootmoeder: liefst alles direct en dat het snel vooruit mag gaan.

Mijn moeder, die de kunst van het geduld als geen ander beheerst, zei mij wel eens dat je met de jaren geduldiger wordt  (mijn grootmoeder is dan waarschijnlijk de uitzondering die de regel bevestigt).

Ik weet niet of het met de naderende vervulling van mijn eerste kwarteeuw te maken heeft of met de omstandigheden waarin ik me bevind, maar ik heb het gevoel dat ik de afgelopen zes weken exponentiële vorderingen gemaakt heb wat betreft wachten en geduld.

De kunst van het geduld

Want wachten dat kan je hier maar beter leren als je jezelf niet wil opvreten van nervositeit. Wachten op een busje dat ‘tussen zes en negen uur’ ’s morgens kan komen en tevreden zijn als je er om halftien op zit. Dan wachten tot je zal aankomen - misschien vier, vijf of zeventien uur later, afhankelijk van de obstakels. Wachten tot de platte band gerepareerd is - gelukkig een routineklus - of de modderstroom uit de weg geruimd is – dat kan helaas iets langer duren.

Wachten op een middagmaal dat nog geslacht moet worden. Versheid gegarandeerd en de ronddwarrelende pluimpjes krijg je er gratis bij. Wachten op degene die de sleutel heeft en wachten tot die de sleutel gevonden heeft.  Dit bericht schrijven terwijl het buiten stortregent en dan wachten om het te posten tot er terug internet is, want in Ayacucho is er wel degelijk een verband tussen het weer en de kwaliteit van de verbinding.

1000 problemen, 2000 oplossingen

Vreemd genoeg lukt het mij steeds beter. De obsessie met tijd en efficiëntie die deel is van onze haastcultuur vloeit stilaan van me af en ik heb me overgeleverd aan het geduld. Verdrinkend in het landschap en in trance door het gehobbel van de weg verlies ik tijdens het vele onderweg zijn elke vorm van tijdsbesef. Tijd en ruimte krijgen een andere dimensie in de uitgestrekte Andes.

Ik krijg aan een dorpeling niet altijd gemakkelijk uitgelegd dat België een land is kleiner dan het departement Ayacucho.  (Dit wordt meestal gevolgd door de uitdaging om uit te leggen dat er geen bergen zijn, dat de meeste Belgen geen boeren zijn en waar ons eten dan vandaan komt.) ‘Para mil problemas hay dos mil soluciones.’  ‘Voor 1000 problemen zijn er 2000 oplossingen’, zeggen ze hier graag. Het vergt soms wat tijd, trial en error om daaruit de juiste te selecteren, maar meestal lukt het inderdaad wel.

Geduld oefenen met platte band

© Eva Willems

De verlammende traagheid

Een gezonde portie geduld valt echter niet te verwarren met het tolereren van stilstand. Als traagheid het masker wordt van disfunctionaliteit dan gaat mijn haar er nog steeds loodrecht van overeind staan en bijt ik mijn nagels kapot. Vijftien jaar na het einde van de burgeroorlog heeft wachten weinig gerechtigheid opgeleverd voor de slachtoffers hier in Peru. Het tempo van de jurisdictie en andere institutionele maatregelen die deel uitmaken van het post-conflict proces staat compleet haaks op de dagelijkse realiteit en de overlevingseconomie waarvan de meeste familieleden van slachtoffers deel uitmaken.

Bewuste strategie

In vele gevallen lijkt de traagheid een bewuste strategie om slachtoffers te ontmoedigen om hun rechten op te eisen. Hoe leg je aan een ondertussen 80-jarige ‘ongeduldige’ moeder uit dat het openbaar ministerie er zeven jaar over doet om een DNA-staal te identificeren als daar geen enkele logische reden voor is?

Hoe kan je als zus begrijpen dat de stoffelijke overschotten van je broer ‘verloren’ gegaan zijn in de kelders van datzelfde openbaar ministerie en hij dus in feite voor een tweede keer verdwenen is? Je zou voor minder je geduld verliezen, wanhopig worden.

Overlevende van de slachtpartij in Accomarca in 1985. Het proces tegen de daders sleept al 30 jaar aan.

© Eva Willems

Voortdurend misdrijf

Volgens José Pablo Baraybar, directeur van het Peruaans team van forensische antropologen (NGO die naast het forensische team van de staat bestaat en die op zoek is naar ‘desaparecidos’, personen die tijdens het conflict het slachtoffer werden van gedwongen verdwijning) is er in de laatste drie decennia niets veranderd aan het lot van de slachtoffers van het gewapend conflict en leven de Peruanen in een ‘hedendaags verleden’. ‘El pasado es hoy. Het verleden is vandaag.’ In het geval van de familieleden van de desaparecidos blijft dit verleden nog sterker aanwezig. ‘Gedwongen verdwijning is een voortdurend misdrijf zolang je niet weet wat er met de persoon gebeurd is’, zo zegt Baraybar.

‘Gedwongen verdwijning is een voortdurend misdrijf zolang je niet weet wat er met de persoon gebeurd is’, zo zegt Baraybar.

Dansen op een graf

Een aanzienlijk deel van die gedwongen verdwijningen gebeurde in Los Cabitos, de militaire basis in Ayacucho waar gevangenen van over heel de regio naartoe gebracht werden. In de uitgestrekte vlakte naast de militaire basis, beter gekend als La Hoyada, werden op slechts een deel van het hele terrein al de resten van 102 personen gevonden.

Eén van de drie ovens die gebruikt werd om lichamen te verbranden staat nog overeind. Op dezelfde vlakte wordt momenteel een woonwijk uitgebreid. De bewoners zijn – niet zo toevallig - familieleden van militairen die aanspraak maken op het terrein. Een deel van het opgravingsgebied werd twee weken geleden bedekt met een dikke laag aarde en in gebruik genomen als voetbalplein.

Exhumatiezone, verbandingsoven én voetbalveld op La Hoyada

© Eva Willems

Waardigheid is niet te koop

Het stokpaardje van de Peruaanse staat in het transitieproces zijn de economische reparaties die uitbetaald worden aan familieleden van slachtoffers. Meer dan 90% van degenen die recht hebben op deze reparatie hebben deze anno 2015 in theorie al ontvangen. Uit de praktijk blijkt dat grote sommen verdwijnen in de zakken van de bedienden van de banken die bevoegd zijn om de reparaties uit te betalen. Dat de corruptie zelfs op dit niveau alomtegenwoordig is, is walgelijk. Bovendien zijn de bedragen zo laag dat vele slachtoffers zich bedrogen voelen.

Señora Suyana uit Sacsamarca bijvoorbeeld, wiens man meegenomen werd door Sendero Luminoso en nooit meer werd teruggezien, weigerde haar reparatie te ontvangen. Hoe arm ze ook is, ze benadrukt dat haar waardigheid niet te koop is. Doordat de reparaties per familie uitbetaald worden en niet per persoon zijn ze bovendien bron van vele onderlinge conflicten – tot op broers en zussen die elkaar dood verklaren om de reparatie van de andere te kunnen ontvangen.

Een onvoltooide transitie

Peru wordt in academische literatuur wel eens voorbeeld van een succesvolle transitie genoemd. Na het gewapende conflict en de dictatuur van Fujimori was er onmiddellijk een waarheidscommissie en een overgang naar een democratisch regime. Iedereen die verder kijkt dan de literatuur en de politieke situatie in Peru een beetje kent kan echter van ver zien dat deze ‘democratie’ één groot wespennest is.

Zo veel ik kan houden van de schoonheid en warmte van dit land en zijn mensen, zo hard kan ik walgen van de totale politieke en institutionele verrotting die op vele vlakken voor een totale verlamming zorgen. Dan word ik weer even mijn grootmoeder en wil ik het liefst uitschreeuwen dat het vooruit moet gaan.

Alle namen van slachtoffers gebruikt in dit artikel zijn pseudoniemen.