“‘Ontsnapt aan een hinderlaag in Oost-Congo’

De eerste schok kwam totaal onverwacht. Zonder verwittiging maakte ons voertuig een bruuske zwenking naar links, gevolgd door een harde schok, die me meteen op de bodem van de wagen gooide. Ik hoorde de motor blokkeren, dan weer snel heropstarten. Meer wilde manoeuvres volgden die me als een aardappelzak heen en weer rolden, zonder dat ik ook maar enig idee had wat er gaande was. Mijn bril was van mijn neus gevallen en ik kon hem niet meteen terugvinden. Een collega viel bovenop mij. Dan knalde het eerste schot, vlakbij. Er volgde een salvo.

Dan pas drong tot me door dat we in een hinderlaag waren gelopen.

Door mijn hoofd flitste de vraag of je een schotwonde van bij het begin voelt, of pas na een tijdje. Voor alle zekerheid keek ik mijn ledematen en mijn romp na, en dan die van mijn collega’s. Geen bloed, gelukkig. Ook geen gaten in de carrosserie of de voorruit. Ik hield mijn lichaam zo laag mogelijk in de hoop dat het motorblok de kogels zou opvangen, en had niet door dat het voertuig intussen al 120 graden gedraaid was en de zijkant van de wagen naar de schutters was gericht. Een andere collega wilde de achterdeur openmaken, maar toen het voertuig weer optrok om de richting in te draaien van waar we waren gekomen, vermande hij zich. ‘Sneller verdorie, waarop wacht je nog?’, brulde hij, terwijl de chauffeur in de achteruitkijkspiegel tuurde om te zien wat er verder gebeurde.

Dan pas drong tot me door dat we in een hinderlaag waren gelopen

In mijn ooghoek had ik een hoofd zien verschijnen op een meter of twee van de achterdeur maar ik kon niet zien of hij gewapend was en wist niet of het een aanvaller was of niet. Onze wagen verwijderde zich nu in sneltempo van de plaats van de aanslag.

In nog geen minuut waren we in een zone waar de bevolking rustig aan beide kanten van de weg wandelde. Ze waren zich blijkbaar van geen kwaad bewust en hadden niets gehoord. Tot mijn verwondering weerklonk opnieuw een schot, waarop ik de mensen meteen met het hoofd voorover gebogen zag wegstuiven, elk naar hun kant van de weg.

Even later hielden we halt waar we in het voorbijkomen een militair kamp hadden gezien. De uniformdragers gingen meteen in krijgsmodus. Onze chauffeur laadde acht zwaar bewapende militairen op en ging zonder aarzelen terug naar de plaats van de aanslag. Ons team bleef achter in het “kamp”, dat net als de meeste andere soldatenkampen uit een aantal strooien tentjes bestaat. Het was nu bang afwachten of de anderen er levend zouden uit geraken. Gedurende een 20-tal minuten hoorden we nog uitwisseling van schoten. Dan werd het stil.

De opgetrommelde soldaten naast onze wagen

© Ernest Banabeka

Wat voorafging

Rutshuru is een gebied waar veel koffie wordt verbouwd. Onze aanpak, van Rikolto, voor de oprichting van koffie-coöperaties in andere regio’s had de aandacht getrokken van een multilaterale donor die een landbouwontwikkelingsproject wou opstarten waarbij maïs, aardappelen, rijst en koffie als waardeketens worden ondersteund. Onze organisatie werd uitgekozen voor de versterking van de koffieketen.

Drie jaar hebben we moeten wachten op het begin van de uitvoering. Dat is de tijd die nodig was voor het parlement en de president van Congo om de gebruikelijke procedures af te ronden (want het gaat om een terug te betalen lening, niet een gift, en dan moet het parlement de lening goedkeuren en moet de president een wet daartoe afkondigen).

Bovendien was er intussen zwaar gesjoemeld in een ander project van dezelfde donor, die eerst een terugbetaling eiste van 900.000 dollar afgekeurde uitgaven. In een periode van herhaald uitstel van verkiezingen en wisselende eerste ministers, was dat de laatste zorg van president en regering. Maar de terugbetaling geraakte dan toch uiteindelijk rond en dit jaar konden we dan eindelijk van start gaan.

Op zondag 4 augustus zouden we beginnen met het voorbereidende terreinwerk, dat wil zeggen, koffieboeren opzoeken en luisteren naar hun analyse, om dan samen met hen verder na te denken over nieuwe wegen om de sector te saneren en meerwaarde te creëren met en voor hen.

Er gaat geen dag meer voorbij zonder dat er ernstige incidenten gebeuren met gewapende groepen van de meest duistere allures

Sinds de aanstelling van President Tshisekedi is de veiligheidssituatie in Oost-Congo op korte tijd enorm verslechterd. Er gaat geen dag meer voorbij zonder dat er ernstige incidenten gebeuren met gewapende groepen van de meest duistere allures. Doorgaans komen we nooit te weten wie nu weer de dader was en waarom. Het lijkt wel of steeds grotere gebieden ontsnappen aan alle controle van de staat, waar een mensenleven geen enkele waarde meer heeft. Of het officiële leger nu al dan niet aanwezig is in die zones lijkt geen enkel verschil te maken. Zij lijken daar alleen maar te zijn voor hun eigen belangen, niet voor die van de natie.

Beni en Ituri komen daarbij steeds vooraan in het nieuws. Over Rutshuru kwamen er relatief weinig berichten, maar we wisten goed genoeg dat ook daar de situatie niet veilig is. De Rwandese FDLR-rebellen heersen daar, hand in hand met de Nyatura-rebellen die door een oud-gouverneur financieel worden ondersteund. Daarom zochten we een nieuwverkozen provincieraadslid op, Elie Nzaghani, die zich bijzonder interesseert aan het landbouwproject en er zijn volle medewerking wil aan verlenen.

Volg de gids

Niemand is beter geplaatst dan een jonge, populaire politicus, was onze redenering, om de toestand in het binnenland op de voet te volgen, en ons te gidsen. De dag voor ons vertrek brachten we samen met hem de koffiezones in kaart en bespraken we het veiligheidsniveau, dat hier wordt uitgedrukt in een kleur. Volgens hem was er recentelijk veel vooruitgang geboekt en bleef er slechts één rode zone over en één gele, de andere waren allemaal groen geworden.

Ambassadeur van de eenheid, staat op zijn verkiezingskalender

© Ivan Godfroid

Vijf dagen lang zouden we met hem als inleider de boerengemeenschappen gaan opzoeken. Hij reed voorop in zijn Toyota Rav4, een kleine 4x4-wagen, die hijzelf bestuurde, met het stuur aan de rechterkant, ingevoerd uit Japan. Naast hem een politieman voor zijn persoonlijke bewaking, uitgerust met een AK47, en op de achterbank zijn privé-secretaris.

Achter hem, onze eigen wagen, een Toyota Land Cruiser lang chassis, aan boord ons team. Ook een expert in koffiecoöperaties waar we al jaren mee samenwerken, een Brit die nooit bang is geweest om ons op te zoeken in Congo.

De achtercabine van onze Land Cruiser bestaat uit twee banken die in de lengterichting zijn opgesteld. Aan elke kant kunnen 5 of 6 mensen plaats nemen, zij aan zij, tegenover elkaar, waarbij de knieën elkaar raken als je lange benen hebt. Veilig is dat niet, zonder gordels. Comfortabel rijden al evenmin. Daarom had ik plaats genomen vlak achter onze gast die voorin naast de chauffeur zat. Daar krijg je iets minder schokken te verwerken en bovendien kon ik mijn knieën zo naar voor draaien om door de voorruit te kunnen kijken en me vasthouden aan de hoofdsteun van de voorzetel.

Maar na 20 km erg slechte weg gaan je spieren in kramp, en hield ik het voor bekeken. Ik besloot daarom om weer op de gebruikelijke manier te gaan zitten, voor mij uitkijkend naar de linkerkant van de weg. Een fractie van een seconde later lag ik op de bodem van de wagen me af te vragen wat er aan het gebeuren was.

Stukjes van de puzzel

Ik heb er lange tijd over gedaan om uit de verschillende getuigenissen te reconstrueren wat er precies was gebeurd. Misschien zullen daar nog nieuwe elementen bij komen. Maar ik denk dat ik na een week zo goed als alles op een rijtje heb gekregen.

Onze gids, het provincieraadslid, had die zondag zijn beste kostuum aangetrokken. Onderweg hield hij regelmatig halt om zijn kiezers te begroeten. Hij deed dat in looppas om ons niet te lang op te houden. Hij bracht ook de ebolagroet: nu handen schudden verboden is, raken de mensen elkaar aan met de ellebogen, en dat geeft soms bizarre taferelen.

Telkens hij uit de wagen sprong, ging zijn bodyguard dan steeds plichtbewust op de uitkijk staan op een strategisch punt, zorgvuldig de omgeving afturend op zoek naar mogelijke alarmsignalen. Bij de zoveelste stop hadden wij er daarom geen argwaan in, weer even elleboogstootjes uitdelen, dachten wij, maar onze chauffeur had het gevaar wel meteen gezien. Met zijn 36 levensjaren heeft hij veel ervaring opgebouwd, als chauffeur voor Ida Sawyer en Anneke Van Woudenberg van Human Rights Watch.

Nooit eerder heb ik iemand aangeworven die me, 14 dagen na het ondertekenen van zijn contract, al meteen het leven redt

Ik was heel blij dat hij als eerste uit de selectieproeven kwam voor de samenstelling van ons nieuwe team in Goma. Nooit eerder heb ik iemand aangeworven die me, 14 dagen na het ondertekenen van zijn contract, al meteen het leven redt.

Met zijn geoefende oog had hij gezien dat niet alleen de wagen van het provincieraadslid opnieuw was gestopt, maar ook dat het deze keer om een andere reden was dan de populariteit van de politicus: links en rechts van de weg had hij telkens twee gewapende mannen gespot, met de vinger aan de trekker van hun kalasjnikov. Hij wist meteen dat dit niet pluis was, op volle snelheid nog gooide hij het stuur bruusk naar links (ik lag daardoor al meteen op de bodem), botste tegen een aarden wal zonder te ontkoppelen, waardoor de motor uitviel, startte de motor opnieuw, reed achterwaarts naar de tegenovergestelde kant van de weg, schakelde terug naar eerste versnelling en snelde na een scherpe bocht naar links weg met ons.

Intussen hadden de aanvallers gezien dat de politieman een wapen droeg. Daarom openden ze het vuur op hem zodat de hele Rav4 werd doorzeefd. Hij kreeg vier kogels in zijn lichaam: twee in de rechterschouder, twee in het linkerbeen, waarvan er één door zijn kuitspier ging en zijn ander been ook heeft doorboord. Een vijfde kogel heeft het bovenste kootje van zijn rechterduim eraf geschoten. Het is een wonder dat hij het heeft overleefd. Diezelfde avond nog werd hij overgebracht naar Goma. Taaie kerel.

Toen ik hem een paar dagen later opzocht om hem moed in te spreken, vertelde hij dat hij het raadslid had toegeroepen eerst uit de wagen te stappen vooraleer hij zou terugschieten, omdat hij wist dat de repliek fel zou zijn. Zo heeft hij enkele seconden verloren, maar dat heeft wel het raadslid het leven gered. Hij stapte uit met beide handen in de lucht. Meteen daarop deed hij of hij uitgleed in de modder en belandde hij in een begroeide gracht langs de weg, terwijl de kogels in het rond vlogen. Toen we hem levend en wel terugzagen, zat zijn mooie pak helemaal onder de modder.

Meer dan twintig impactgaten in de wagen van de député

© Ernest Banabeka

Ook de privésecretaris had zich uit de wagen laten glijden aan de bermkant. Maar hij werd onderschept door één van de aanvallers die hem bij zijn kleren greep om hem te ontvoeren. Hij werd zo enkele honderden meter meegesleept, tot hij zijn ontvoerders in het kinyarwanda, dat hij ook begrijpt, hoorde zeggen dat ze zich in een zone bevonden die heel goed gekend is door de soldaten. Ze hoorden het geluid van de motor van onze terugkerende wagen en vermoedden terecht dat versterking was komen opdagen.

Ze repten zich terug naar de weg om hem over te steken en westwaarts de richting van hun basis uit te gaan, wanneer onze chauffeur de troepen loste. De ontvoerder had nu beide handen nodig om zijn wapen in aanslag te houden en moest daarom zijn gijzelaar loslaten. Die kon zich meteen mengen tussen een groepje vrouwen die in paniek hun maïs bij elkaar aan het rapen waren en verborg zich in één van de huizen tot zijn belagers uit het zicht waren verdwenen. De soldaten hebben de achtervolging van de aanvallers niet ingezet, wellicht uit angst dat ze dan op versterking van hun vijanden zouden stoten.

Militair kamp onderweg

© Ivan Godfroid

Toen onze chauffeur de soldaten terugbracht tot aan het kamp waar wij met een klein hartje zaten te wachten, was het een hele opluchting om iedereen gezond en wel terug te zien, op de politieman na dan, voor wie op dat moment nog steeds voor zijn leven werd gevreesd. Hij was eerst naar een klein dispensarium gebracht, waar een ambulance van de kliniek van Nyamilima hem is komen ophalen. Daar hebben ze één kogel kunnen verwijderen. De twee overige zouden pas de dag erop in Goma er worden uitgehaald.

Klein probleempje

Onze wagen had intussen ook een escorte van een militair voertuig gekregen. Een forsgebouwde majoor had daar de leiding over. Eenmaal terug in Kiwanja sprak ik hem aan om hem uit te vragen over het incident. Hij ontweek al mijn vragen hoofdschuddend, dat zulk petit problème ons niet mocht ontmoedigen, dat er voortdurend expatriés in Rutshuru komen zonder dat die ook maar enig probleem hebben, maar dat we wel voortaan aan hem zullen moeten melden wanneer we nog eens naar Nyamilima zouden willen gaan. Geen haar op mijn hoofd dat daaraan denkt! De manier waarop hij het hele voorval minimaliseerde maakte me inwendig woedend.

De dag erop zou ik vernemen dat een FARDC-kolonel die in Nyamilima is gestationeerd ook incognito tussen de soldaten liep, zonder uniform en met een breedgerande hoed op. Aan mensen die bij onze terugkeer in Kiwanja foto’s hadden genomen, vroeg ik hem aan te wijzen op die foto’s. Hij bleek er wonderwel in geslaagd te zijn afwezig te blijven op elke foto.

Door het ontbreken van alle centrale gezag, spannen regeringssoldaten samen met rebellen om het mooi weer te bepalen

Mij werd gezegd dat dit heerschap goede banden onderhoudt met de FDLR. Ze kennen elkaar, hebben geregeld ontmoetingen, drinken wel eens bier in dezelfde landelijke gelegenheden, zonder problemen. Precies dat is één van de hoofdredenen van de groeiende mate van onveiligheid in Oost-Congo: door het ontbreken van alle centrale gezag, spannen regeringssoldaten samen met rebellen om het mooi weer te bepalen. Niemand die hen daarop kan of durft terugfluiten. Zij maken van de rechtstaat een grapje. En dat kan ook verklaren waarom de achtervolging niet werd ingezet en geen rebel werd gewond, ook al hoorden we wel degelijk een tijdje geschut. De bij ons in het kamp achtergebleven soldaat kon op het gehoor zelfs precies zeggen wanneer het zijn makkers waren die schoten en wanneer de tegenpartij.

Het zou me absoluut niet verbazen moesten ze ook in dit incident onder één hoedje spelen. Ongetwijfeld winnen de rebellen veel geld aan de massale fraude van koffie naar Oeganda, en het valt zeker niet uit te sluiten dat die hun deel aan de kolonel van het regeringsleger betalen opdat die hen zou laten begaan. En dan komt daar een organisatie op de proppen die de fraude wil stoppen en de koffie langs officiële kanalen wil laten uitvoeren, dat zie je van hier! Daar moeten boomstammen tussen de wielen worden gestoken! En dan maar doen alsof ze ons komen escorteren…

Misschien waren het de twee Europeanen die ze wilden kidnappen. De Congolese projectcoördinator vertelt immers al maandenlang overal waar hij komt dat het project 53 miljoen dollar budget kreeg en veel welvaart zal brengen. Als gewapende rebellen dan horen dat er een delegatie op bezoek komt om dat project op te starten, klinkt dat in rebellenoren als: er komen Europeanen met zakken vol geld, dus is het moment rijp om ze te kidnappen en een stevig losgeld te vragen. En ook hier zou het me niet verwonderen dat de militairen dan hun graantje zouden meepikken. Waarom zou de majoor het anders over un petit problème hebben?

Hoe hebben die aanvallers dan vernomen dat we op komst waren? Uit een kleine enquête die ik onze chauffeur gevraagd heb te doen, komen drie wegen naar voor. Vooreerst had het provincieraadslid erg luid telefonisch afspraken gemaakt met de koffieboeren. Telefoonverbindingen in Congo zijn van bar slechte kwaliteit dus moeten we allemaal geregeld eens hard roepen in ons toestel, maar in dit geval was dat geen goed idee. Je hebt geen controle over wie meeluistert.

Zijn netwerk wist hem nog twee andere bronnen te vermelden. In een dorp op enkele kilometer van de aanslag had iemand de hele ochtend met een megafoon rondgelopen dat twee Europeanen op komst waren om een koffieproject op te starten en dat iedereen moest naar de vergadering komen, zelfs wie maar één koffiestruik heeft. In Nyamilima werd onze komst op de radio aangekondigd. Ik ben nog aan het uitvissen wie daarvoor verantwoordelijk is. Er zijn geen betere manieren om kidnappers op ideeën te brengen.

Tomatensaus

De dag erop in Goma is de gedeputeerde me komen opzoeken in mijn hotel om me te vragen de activiteiten stil te leggen tot hij zijn enquête heeft kunnen doen naar de identiteit en de motieven van de daders, maar van één ding was hij zeker: wij waren niet geviseerd, het was hem die ze moesten hebben. Vreemde redenering, want ze hadden hem wel tien keer kunnen afmaken terwijl hij daar in de gracht lag, en toch deden ze dat niet. Hij had geen schrammetje. Het was me al opgevallen dat in de diverse internetberichten die dezelfde dag nog over het incident verschenen hij zedig onze aanwezigheid verzweeg. Hij wilde er meteen politieke munt uit slaan en dat kan blijkbaar niet als er mogelijke witte doelwitten zouden worden vermeld. Dat zou teveel de aandacht afleiden van zijn persoon.

‘Als dit project slaagt, dan weten mijn politieke vijanden dat ze in de verkiezingen van 2023 geen schijn van kans zullen maken, daarom willen ze me nu alvast uit de weg ruimen. Geen probleem om voor die klus een handvol jongeren te vinden.’ Maar die jongeren waren dan toch wel erg slecht georganiseerd. Hun aanpak was nogal amateuristisch omdat ze er niet voor gezorgd hadden dat er geen vluchtweg mogelijk zou zijn. Met hun vier wapens waren ze daar normaal gezien perfect toe in staat geweest. Misschien was het dan toch alleen maar bedoeld om ons bang te maken?

‘Nu denken de mensen dat ik een grote maimai ben’, gekscheerde de politicus schokschouderend. Die volksmilities staan erom bekend dat ze magische bescherming krijgen van heilig water, olie of poedertjes waardoor kogels hen niet kunnen raken. Daar bestaat zelfs een codewoord voor. Op het moment dat je beschermd bent, zeg je dan: ‘Ik ben geen tomatensaus’. Dan weet iedereen dat kogels die op je afgevuurd worden aan je voeten neervallen. Ik hoorde dat woord zeer regelmatig terugkomen in de gesprekken die de man in het Swahili voerde met zijn toehoorders. Het klonk alsof hij zelf een mythe rond zijn persoon wilde bouwen. Dat hijzelf geen tomatensaus is, betekent impliciet ook dat wij dat wel zijn, en dus erg kwetsbaar.

De gewonde politieman verbaasde mij nog het meest. Hij vertelde twee dagen na de aanslag dat het zijn eigen stomme fout was dat hij getroffen werd door die kogels. Hij had die ochtend wel degelijk zijn beschermend poedertje genomen, maar was vergeten dat er baar geld in zijn broekzak zat. Nu weet iedereen dat dit de magische kracht van het poeder wegneemt, tenzij je het geld zelf omwikkelt met bladeren van bepaalde magische kruiden. De kogel die hij in zijn dijbeen kreeg, doorboorde toevallig het papiergeld (er bestaan geen munten meer in Congo) waardoor het werd vernietigd en vanaf dat moment trad de magische bescherming weer in werking en kreeg hij geen nieuwe kogels te verwerken. Zo heeft hij de aanslag toch dank zij zijn magie kunnen overleven!

Al mijn collega’s zijn er van overtuigd dat dit de waarheid is.

Hoe moet het nu verder?

De gouverneur van de provincie heeft ons meteen teruggeroepen naar de provinciehoofdstad Goma en ons diezelfde avond nog ontvangen. Ik heb er bij hem op aangedrongen dat zijn provinciale veiligheidsraad transparant zou zijn en alle bevindingen over daders en motieven met ons zou delen, opdat we onze strategie zouden kunnen aanpassen aan de realiteit. Mijn suggestie dat hij MONUSCO zou verzoeken om een helikopter in te leggen om de gewonde politieman van Nyamilima naar Goma over te vliegen, wuifde hij met een misnoegd handgebaar weg. ‘Die mensen zijn nutteloos’, zei hij bitter, ‘nooit gaan ze in op een verzoek, ze verwijzen je meteen door naar New York, waar de beslissing moet worden genomen. En die komt er toch nooit’.

Ik heb mijn team verbod opgelegd om nog af te wijken van de centrale weg die Butembo met Goma verbindt, tot we meer weten

De gedeputeerde is op dit moment nog bezig met zijn enquête, samen met zijn privésecretaris. Ik hoorde dat ze beiden naar een andere rode zone zijn getrokken om poolshoogte te gaan nemen. Ik heb mijn team verbod opgelegd om nog af te wijken van de centrale weg die Butembo met Goma verbindt, tot we meer weten. Naar de rode zones gaan met een gewapende escorte is geen optie voor mij. Wapens trekken wapens aan. Dat zagen we ook met de weerwerkteams van de ebolabestrijding. Je geeft aan de bevolking een totaal verkeerd beeld van je intenties als je hun dorpen binnenrijdt met wagens waar aan alle kanten geweerlopen uitpuilen.

We gaan ook de leiders van de rode zones uitnodigen om de veiligheidssituatie met hen te bespreken, hun analyse te kennen (verschillende mensen wezen me op etnische spanningen die mogelijk mee aan de basis liggen van het geweld: Elie is een Nande-politicus en Nyamilima is Hutu-gebied. Het is niet toevallig dat Elie zichzelf tot Ambassadeur van de Eenheid uitriep tijdens zijn kiescampagne).

Ik wil onze aanpak aan hen voorstellen, onderlijnen dat het de koffieboeren zelf zijn die eigenaar zullen zijn van de coöperaties en niemand anders, hen vragen of die aanpak in de huidige context een kans op slagen maakt en welke rol zijzelf daarin zouden kunnen opnemen. Alleen als de boeren zelf hun coöperatie claimen, zal ze leefbaar kunnen worden. Zeker weten we het dus nog niet, of onze manier van werken ook hier in Rutshuru kan aarden. Maar als niemand erin slaagt om de veiligheidssituatie te verbeteren, dan kan ik de afloop nu al voorspellen.

Troost van moeder natuur op de avond van de aanslag

© Ivan Godfroid