“‘Waarom Brazilië een beweging voor gezonde landbouw nodig heeft’

karygrabovski / Pixabay (CC0)

Gezondheid heeft verschillende aspecten: gezond en voldoende voedsel voor iedereen; een gezonde economie, waarin boer en boerin een rechtvaardig inkomen hebben zodat ze ecologisch verantwoord kunnen boeren; een landbouw die mee zorgt voor een gezond landschap in eigen omgeving en overzee (dus niet gestoeld op bv. de monocultuur van soja en geweld in Brazilië); ingebed in rechtvaardige internationale relaties en handel op een gezonde planeet, waarin boer(in) en consument elkaar terug vinden en in het beste geval voedsel terug in eigen handen nemen.

Sinds enkele jaren heeft Wervel zich omgedoopt van ‘Werkgroep voor een rechtvaardige en verantwoorde landbouw’ in ‘Beweging voor een gezonde landbouw’.

Onze betrachting sluit goed aan bij het congres, waarin ik deze dagen even ondergedompeld wordt. Ik werd uitgenodigd voor toespraken en ontmoetingen in de Federale Universiteit van João Pessoa, deelstaat Paraíba, waar een driejaarlijks congres van professoren van menswetenschappen in de gezondheidszorg (Abrasco) begint. Hoofdthema: ‘Gelijkheid in de verschillen’. Meer dan 2000 mensen stromen hier samen. Leergierig. Enthousiast. Bijzonder goed voorbereid. Ik zag bijvoorbeeld nooit Brazilianen zo druk in een boekhandel rondneuzen en boeken kopen. Paulo Freire staat nog prominent in de vitrine, maar ook heel wat nieuwe werken worden buiten gesleurd.

De openingssessie is aangrijpend. Na een eerste speech, staat iedereen recht om de Braziliaanse vlag te groeten en het nationaal volkslied te zingen. Onmiddellijk nadien scanderen ze, als uit één mond: ‘Lula livre! Bolsonaro fora!’/ ‘Lula vrij! Bolsonaro buiten!’

Dan is er weer ruimte voor tal van sprekers. Vooral een vertegenwoordigster van inheemse volkeren maakt indruk. Als ‘indiaan’ én antropoloog weet ze wat ze zegt. Ze eindigt onder luid applaus met: ‘Nossos corpos, Nossos territórios, Nossos espiritos.’ (‘Onze lichamen. Ons territorium_._ Onze spiritualiteit.’) Hiermee vat ze samen wat op het spel staat: het geweld tegen vrouwen neemt dag na dag toe; de regering Bolsonaro wil de gebieden van de traditionele volkeren binnendringen; geestelijk leven is de ziel van de inheemse volkeren.

Voedselzekerheid en gezondheid

Door de vernietigende expansie van de agrobusiness kunnen heel wat traditionele volkeren niet meer in hun eigen, gevarieerd voedsel voorzien.

Ze werken een aantal dagen in tientallen deelgroepen, workshops. Omwille van de thematiek nemen we deel aan de werkwinkel rond ‘Voedselzekerheid en voedselkwaliteit’. Deelnemers mogen elk een powerpoint van maximum 6 minuten meebrengen. Meteen blijkt welke degelijke studies ze in heel het land maken en hoe intens ze dit congres voorbereid hebben.

De thematiek heeft in Brazilië alles met gezondheid te maken. Door de vernietigende expansie van de agrobusiness kunnen heel wat traditionele volkeren niet meer in hun eigen, gevarieerd voedsel voorzien. Ze schakelen noodgedwongen over op industrieel voedsel in supermarkten. Zelfs het goed bedoelde ‘Bolsa familia’ (met maandelijkse leefgeld voor arme gezinnen) speelde mee in de evolutie dat vele kleine boeren niet meer produceren en hun dieet veranderen. Obesitas neemt de laatste jaren sterk toe. Tegelijkertijd is in Brazilië kanker de eerste doodsoorzaak geworden. Dat is niet toevallig, als je even stilstaat bij de toename van het gebruik van pesticiden.

Gif alomtegenwoordig

Alleen al in de eerste zes maanden van dit jaar kwamen er 239 nieuwe pesticiden op de markt. Dat zijn er meer dan in de EU in de laatste acht jaar.

Al meer dan 10 jaar is Brazilië wereldkampioen in het gebruik van landbouwgif. Peter Speetjens gaat er in MO* uitvoerig op in: ‘Volgens het Braziliaanse Instituut voor Milieu en Duurzame Natuurlijke Hulpbronnen (IBAMA) besteedde Brazilië in 2017 ruim 10 miljard dollar aan bijna 540.000 ton bestrijdingsmiddelen. Dat is goed voor een vijfde van de vraag op wereldvlak. Meer dan de helft daarvan (52 procent) was bestemd voor de Braziliaanse sojateelt.’

Sinds president Dilma Rousseff in 2016 werd afgezet en een rechtse regering aan de macht kwam (eerst onder Michel Temer, vervolgens onder Jair Messias Bolsonaro) werden meer dan 1200 nieuwe bestrijdingsmiddelen goedgekeurd. 193 van die pesticiden bevatten ingrediënten die in de Europese Unie verboden zijn. Vóór 2016 kwamen jaarlijks iets meer dan 100 nieuwe pesticiden op de Braziliaanse markt. Alleen al in de eerste zes maanden van dit jaar waren het er 239. Dat zijn er meer dan in de EU in de laatste acht jaar.

‘Het is niet de enige indicatie dat de situatie verslechtert’, zegt Larissa Mies Bombardi, professor sociale geografie aan de Universiteit van São Paolo. ‘Tussen 2007 en 2014 waren er jaarlijks 3100 acute pesticidevergiftigingen. In 2017 waren dat er 5238, een toename van 45 procent. Het aantal mensen dat eraan stierf, steeg van jaarlijks 148 naar 194.’ ‘We zien ook de grootste toename in pesticidegebruik in gebieden die deel uitmaken van de Amazonebiotoop’, vervolgt ze. ‘Het illustreert hoe de Braziliaanse landbouw steeds noordelijker het regenwoud binnendringt.’

De Europese boer mag 0,1 mg glyfosaat per liter water gebruiken. In Brazilië is dat 500 mg per liter.

Blijkt nu ook dat de vele branden in het woud ziektes kunnen verspreiden. Bij die ziekten zijn gele koorts, knokkelkoorts (dengue), zika en chikungunya, maar ook minder bekende, zoals de oropouche- en mayaro- koorts, zeggen experts in het tijdschrift Travel Medicine and Infectious Diseases.

Het Braziliaanse pesticideprobleem is een kwestie van ‘meer, meer, meer.’ De Braziliaanse boer mag niet alleen middelen gebruiken die bij ons verboden zijn, maar ook veel meer van die middelen. Er mag bovendien veel meer gifresidu achterblijven op het eindproduct dan in de EU.

Neem het omstreden middel glyfosaat, ondertussen het meest gebruikte bestrijdingsmiddel ter wereld, ook in Brazilië. De Europese boer mag 0,1 mg glyfosaat per liter water gebruiken. In Brazilië is dat 500 mg per liter. In de EU mag 0,05 mg per kilo soja achterblijven, in Brazilië is dat maar liefst 200 keer zoveel. Op koffie mag 10 keer zoveel glyfosaat achterblijven. Voor andere bestrijdingsmiddelen is het hetzelfde verhaal. Zo mag op meloenen 10 keer zoveel van het insecticide Acefato traceerbaar zijn als in Europa. Op citroenen 20 keer zoveel. Op broccoli mag 250 keer meer Malationa te vinden zijn en 400 keer meer op bonen. Het zijn maar enkele voorbeelden.

Voeding verandert de mensen

Het congres wil niet alleen analyseren en aanklagen. Tegen het eind worden er ook beleidsvoorstellen geformuleerd. Zo blijkt uit de gepresenteerde studies i.v.m. voedselzekerheid dat de meeste onderzoeken gemaakt zijn in een stedelijke context, maar bijna geen over de situatie van traditionele volkeren.

Om de theorie aan de praktijk te toetsen, gaan we een buurgemeente bezoeken. Interessant om zien hoe de gemeente Comte de plaatselijke quilombos en het inheemse volk, de Tabajares, ondersteunt. Na eeuwenlang uitgemoord en verjaagd te zijn, krijgen de Tabajaras terug hun eigen plek. Veel van hun tradities zijn ze kwijt, maar ze proberen hun ziel, hun “espiritos”, terug te vinden.

Van de “negras do campo” (Afrikaanse afstammelingen van het platteland) leren we op een boerenmarkt: ‘Primeiro a gente muda a nossa alimentação. Depois ela muda a gente.’ (‘Eerst verandert men onze voeding. Nadien verandert de voeding de mensen.’)

Doordenker?

Luc Vankrunkelsven is medewerker van Wervel en ‘ambassadeur van grootouders voor het klimaat’. Hij schreef diverse boeken over het thema. O.a. ‘Legal! Optimisme - realiteit - hoop’.