“‘Vrouwen van Haïti maken hun punt met naalden, hamers en priemen’

Guerlande en Armelle in hun geïmproviseerd atelier in de straten van Noailles

© Ilse Roels​

Etsnaald en hamer in de hand, omringd door nog onafgewerkte metalen sculpturen op de grond, zo werken Guerlande (33) en Armelle (36) in hun atelier, geïmproviseerd op een leegstaand terrein. In een hoofdzakelijk mannelijk werkmilieu waar de metaalkunst sinds de jaren 1950 van vader op zoon werd doorgegeven, zijn de zussen Balan de enige vrouwen die de metaalkunst hebben geleerd en er hun beroep van hebben gemaakt. Ze geven ons een andere kijk op de metaalkunst in Haïti.

Het polijsten van metaalwerk is zwaar fysisch werk

© Ilse Roels​

Metaalkunst maakt deel uit van het cultureel patrimonium van Haïti. Ze vereist de expertise en artistieke vaardigheden zoals die oorspronkelijk ontwikkeld werden in Noailles. De kunstwerken worden vervaardigd uit golfplaten, ijzerafval afkomstig van olievaten die verbrand worden om er de verfresten en andere toxische producten af te halen. De golfplaten worden volgens versneden en bewerkt, zonder machines: met eenvoudige werktuigen zoals etsnaalden, hamers en priemen en de fysieke kracht van de kunstenaars (m/v).

Armelle Balan is 36 jaar oud, en sinds jonge leeftijd metaalkunstenaar. Geconcentreerd en in stilte, slaat ze sinds 10 minuten op een stuk metaalplaat. Elk gebaar, elke beweging is heel nauwkeurig afgemeten. Haar gespierde handen, polsen, armen en schouders getuigen van het harde fysieke werk dat ze sinds tientallen jaren doet. ‘Metaalkunst is een passie, en voor mij het mooiste beroep waar je van kan dromen. Het laat me toe kunstwerken te maken van gerecycleerde materialen van verbrande olievaten, vertrekkende van bijna niets’, vertelt ze. Armelle doet het grove snijwerk van de brute metaalplaten. Haar zussen voegen er dan reliëfaspecten en andere details aan toe.

Armelle koopt metaalplaten gesneden uit gerecycleerde olievaten

© Ilse Roels​

Guerlande is iets jonger en de enige van de zussen die al de stappen van de metaalkunst beheerst: uittekenen, snijden, reliëf aanbrengen, polijsten en vernissen. Zittend op een steen op de grond, verzorgt zij nauwkeurig de laatste details van een kunstwerk. Telkens als de etsnaald het metaal aanraakt, accentueert ze een reliëf, een lijn, een vorm. Haar vingers beplakt met een paar pleisters, en op blote voeten of beschermd met een paar sokken, werkt ze ondergedompeld in haar wereld, ze zegt weing.

De zussen Balan, afkomstig van Noailles, werden alle zeven ingewijd in de metaalkunst door hun oudere broer Jonas Balan. Vijf van hen maakten er hun beroep van, dit is het geval van Guerlande, Armelle, Nadège, Marlène en Myrtha. In een vooral mannelijke beroepsomgeving hebben zij ervoor gekozen om als een collectief te werken om gemakkelijker te kunnen concurreren in hun vak. Samen met een buurvrouw die ze hebben opgeleid in het vak, beheren ze de bestellingen samen en verdelen ze de verschillende productiefasen onder elkaar.

Fantastierijke beelden met nauwgezette details waarin planten, mensen en mythische dieren een metamorfose ondergaan. Een heel universum dat het Haïtiaanse gedachtengoed weerspiegelt waarin het heilige en de natuur verbonden zijn, onthult zich in het winkeltje van Myrtha, de oudste van de zussen (52). Alleen zij heeft haar eigen winkel waarin ze samen met haar kinderen werkt.

Metaalkunstenaars werken zittend op de grond, zonder enige bescherming

© Ilse Roels​

Guerlande en Armelle in hun “atelier”

In dit mannelijk beroepsmilieu hebben de andere zussen het nog moeilijk om zich een plaats te verwerven. Het winkeltje van de zussen Balan werd bij de aardbeving van 2010 vernield en daardoor werken ze sindsdien in opdracht van een neef, een broer, een echtgenoot of een collega metaalkunstenaar.

Ze werken hard, op het ritme van de hamerslagen, van ‘s morgens tot ’s avonds, in de schaduw van de bomen, met de wasteil nog eens naast zich op zaterdag en omringd door de kinderen

Voor al hun zware werk als loonwerkers in dienst van anderen, krijgen Armelle en Guerlande maandelijks een luttel bedrag gaande van 1.000 (12€) tot maximum 2.500 gourdes (31€).

12. Armelle, Guerlande, Nadège en Marlène dromen ervan om hun winkel “De zussen Balan” terug op te starten

© Ilse Roels​

Om zelf de keten van productie en commercialisering te beheren, willen ze graag hun winkel herstellen waarvan enkel het dak vernieuwd moet worden. Ondanks de vele moeilijkheden denken de zussen Balan er niet aan hun beroep op te geven. Nochtans, om dit nationaal cultureel erfgoed te vrijwaren, moet er geïnvesteerd worden in de omkadering van deze kunstenaars.

Het talent, de passie en het doorzettingsvermogen van de zussen Balan toont aan dit collectief van vrouwelijke metaalkunstenaars toekomst heeft en verdient uit de schaduw te treden.

Guerlande met een van haar kunstwerken die tentoongesteld worden bij een collega metaalkunstenaar

© Ilse Roels​