“‘Wat mijn wit privilege in Benin me leert over racisme’

Wie al in Sub-Saharisch Afrika geweest is, kent het vast wel: nageroepen worden met ‘toubab’ in Senegal, ‘yovo’ in Benin of met ‘muzungu’ in Tanzania. Of hogere prijzen voorgeschoteld krijgen bij aankopen op de markt, of bij het onderhandelen voor een taxi. Mensen die zomaar geld komen vragen of grapjes over het niet kunnen verdragen van pikant eten horen er soms ook bij.

Als kersverse Belgische expat in Benin valt me dat nog meer op. In het dorp waar ik woon zijn witte mensen op één hand te tellen. Meestal gaat het dan om toeristen of mensen op zakenreis. Op straat word ik nageroepen of aangesproken. Mensen vragen mijn nummer met soms dubbele intenties, ik krijg verschillende nationaliteiten toegeschreven en verkopers vragen ‘yovoprijzen’.

Altijd geviseerd worden is soms best vermoeiend en wakkert mijn zelfbewustzijn aan. Soms wil ik gewoon incognito over straat lopen en me niet altijd zo bewust zijn van het feit dat ik in het straatbeeld een uitzondering ben.

In een wereld waar een witte westerse minderheid al eeuwen de macht en rijkdom in handen heeft, is racisme voor niet-witte mensen structureel.

Sommigen beschouwen die reacties als omgekeerd racisme, want ze zijn gebaseerd op stereotypen die gelinkt zijn aan mijn witte huidskleur en westerse afkomst, toch? Ook het instellen van quota ten voordele van mensen van kleur wordt soms aanzien voor omgekeerd racisme. En in de strijd voor #blacklivesmatter wordt er vaak op gewezen dat #alllivesmatter.

Daar zit misschien iets van waarheid in als we mijn ervaringen beschouwen als interpersoonlijk racisme: het uiten van vooroordelen en stereotypen, en op basis daarvan iemand anders behandelen. Die vooroordelen en stereotypen over anderen zijn in elke gemeenschap aanwezig en zijn een mechanisme om de eigen groep te kunnen onderscheiden en samen te houden.

Dat we niet zomaar over omgekeerd racisme kunnen praten, komt volgens mij echter door de impact van racistische ervaringen voor mensen uit minderheidsgroepen in onze samenleving of mensen van kleur in het Globale Zuiden.

In een wereld waar een witte westerse minderheid al eeuwen de macht en rijkdom in handen heeft en tot op de dag van vandaag eenzijdig de vruchten draagt van kolonisatie, neokolonisatie en ongelijke machtsverhoudingen, is racisme voor niet-witte mensen namelijk structureel, ingebed in meerdere levensdomeinen en gelinkt aan een inferioriteitsverhouding.

Franse aardappels

Ook Beniners die in het Westen wonen krijgen hogere prijzen of vragen om geld voorgeschoteld. Het ligt dus niet louter aan mijn witte huidskleur, maar ook aan de veronderstelling dat iemand uit het Westen automatisch tot een hogere sociale klasse behoort. Mijn huidskleur maakt echter dat dit verband systematisch gemaakt wordt en men me automatisch beschouwt als iemand met geld en mogelijkheden.

Mensen komen namelijk naar me toe om werk te vragen, want ‘een westerse werkgever is beter dan een Beninese werkgever, dan ben je tenminste zeker van een degelijk loon en uitbetaling’. Jongeren proberen in Europa of de Verenigde Staten te studeren, omdat dat betere kansen geeft op de arbeidsmarkt. Je moet er namelijk kunnen uitspringen als zelfs jongeren met een masterdiploma moeten werken als motortaxichauffeur of aan de slag gaan met slechte of niet-betaalde stagecontracten.

Het gaat trouwens niet alleen om geld of mogelijkheden, maar ook om competenties. Want dat een van de grootste inkomstenbronnen in Benin, de haven van Cotonou, geleid wordt door Belgen is voor sommigen een goede zaak, ‘omdat Belgen het beter kunnen’.

Ik hoorde zelfs een verhaal over Franse aardappels die de voorkeur kregen boven Beninese aardappels, want de Franse aardappels waren goedkoper en beter omdat ze uit Frankrijk kwamen. Toen de Franse aardappels op waren veranderde de verkoper het plakkaat en verkocht de Beninse aardappels als Franse, zonder dat de kopers dat beseften.

Wit en Europees zijn in de wereld van vandaag levert me automatisch voordelen op.

Telkens weer bevestigen dergelijke uitspraken en verhalen mijn geprivilegieerde positie en de beoordeling van de westerse wereld als beter dan de eigen context en de eigen landgenoten.

Mijn geprivilegieerde positie kan ik niet ontkennen: louter doordat ik geboren ben als wit persoon in een westers land heb ik meer mogelijkheden en een gemakkelijker leven dan de meeste mensen hier in Benin.

En minder toevallig dan je zou denken, gaat het hier om mensen van kleur. Ik heb namelijk een interessante en goed betaalde job met veel voordelen in vergelijking met de meeste lokale jobs en lonen. Ik kan werken volgens mijn diploma en ervaring, investeren in meubels voor een te grote woning waarin ik maar tijdelijk zal wonen, ik kan als vrouw gemakkelijk onafhankelijk leven, als ik ziek word heb ik toegang tot gezondheidszorg, en indien nodig kan ik zelfs met gemak naar België voor de beste zorgen.

Wit en Europees zijn in de wereld van vandaag levert me dus automatisch voordelen op. Dat betekent niet dat ik niet heb gewerkt om te raken waar ik nu ben, het betekent wel dat mijn startpositie beter was en de hindernissen onderweg kleiner waren in vergelijking met mensen van kleur, zelfs in een gelijkaardige situatie.

Dat is mijn wit privilege, een privilege dat als expat in Benin heel erg voelbaar is. Want was ik niet wit en westers geweest, dan was ik nu bijvoorbeeld een migrant. Terwijl expat zijn heel wat voordelen oplevert en meestal een positieve connotatie inhoudt, worden migranten niet graag gezien.

Mijn wit privilege betekent dus dat ik met mijn paspoort kan gaan en staan waar ik wil en dan ook nog eens goed ontvangen wordt, terwijl diegenen die migrant genoemd worden omdat ze afkomstig zijn uit een bepaald werelddeel en er anders uitzien, tegengehouden, teruggestuurd en zelfs mishandeld worden. We laten ze zelfs bewust verdrinken in de Middellandse zee en we lijken het ook nog normaal te vinden.

Terwijl expat zijn heel wat voordelen oplevert, worden migranten niet graag gezien.

Nochtans ben ik naar hier gekomen uit vrije keuze, niet omdat het moest. Nochtans willen zij naar Europa om veiligheid te vinden, een menswaardig bestaan op te bouwen dat voldoening geeft of hun familie te steunen omdat ze die mogelijkheden niet vinden in land van herkomst.

Mogelijkheden die ontbreken door een voortdurend verleden van kolonisatie, geweld en westerse inmenging die een eigen en onafhankelijke ontwikkeling van Afrikaanse landen en gemeenschappen heeft gedwarsboomd.

Denk maar aan Patrice Lumumba, die als belangrijk politiek leider streed voor de onafhankelijkheid en de eenheid van Congo en het Panafrikanisme, maar vervolgens als eerste premier van de Republiek Congo in 1961 vermoord werd onder Belgische verantwoordelijkheid vanwege geopolitieke belangen.

Racisme, als in uitsluiting op verschillende levensdomeinen op basis van huidskleur en afkomst, speelt zich dus niet alleen af op interpersoonlijk niveau wanneer een persoon van kleur wordt nageroepen, maar zit structureel vervat in onze nationale en internationale systemen en heeft veelal de bedoeling om eigen voordelen in stand te houden.

Wereldverhoudingen

Mijn ervaringen zijn niet te vergelijken met de ervaringen van mensen die racisme meemaken, aangezien er tot op de dag van vandaag eerder negatieve connotaties gemaakt worden ten aanzien van mensen van kleur.

Hoewel mensen mij aanstaren als ik ergens voorbijloop of ergens binnenkom, denken ze bijvoorbeeld niet dat ik gevaarlijk ben of iets ga stelen. Ze steken de straat niet over of houden hun handtas niet steviger vast omdat ze bang zijn dat ik hun iets zal aandoen. In plaats van mij extra in de gaten te houden of de bewaker op mij af te sturen, willen sommige verkopers mij zelfs voorrang geven.

Alleen al het proberen spreken van een lokale taal levert hier erg enthousiaste reacties op. ‘Hallo’ zeggen in een van de lokale talen kan al snel een andere wending geven aan een gesprek. Zelfs toen mijn buurman in de bus om een of andere reden dacht dat ik alleen Engels sprak, zocht hij contact via een Google Translateberichtje. Tegelijkertijd krijgen mensen van kleur in België een scheve blik vanuit de veronderstelling dat hij of zij waarschijnlijk geen Nederlands zal spreken.

Of nog erger, mensen geboren en getogen in België krijgen te horen dat ze zo goed Nederlands praten. Mijn wit privilege gaat zelfs zover dat ik uitgenodigd werd door de politiecommissaris van mijn dorp in plaats van aangehouden te worden omdat ik verdacht werd van iets alleen omdat ik er anders uitzie dan de norm.

Racisme zit vervat in hoe de wereldverhoudingen in elkaar zitten, in onze instituten en in de statistieken.

Sommige ervaringen hebben wellicht ook iets met mijn vrouw-zijn te maken. In elk geval zijn ze niet te vergelijken met racistische gedragingen en systemen die altijd inhouden dat de eigenwaarde van mensen ondermijnd wordt en die voortkomen uit de vooroordelen dat gekleurde mensen minderwaardig zijn, minder intelligent zijn, minder competenties hebben, gevaarlijk zijn of de verkeerde taal spreken.

Een discours dat ingevoerd werd om de slavenhandel en kolonisatie te rechtvaardigen, een discours dat een superioriteitsgevoel inhoudt, een discours dat nodig is om het normaal te vinden dat we mensen laten verdrinken in de Middellandse Zee. Een discours dat nodig is om onze geprivilegieerde positie in stand te houden.

Zie je het verschil? Racisme gaat niet alleen over individuen die aangesproken worden op basis van stereotypen die gelinkt worden aan huidskleur en afkomst. Racisme gaat over machtsverschillen, verschillende mogelijkheden in het leven en gedrag gebaseerd op vooroordelen met nefaste gevolgen voor de eigenwaarde van individuele personen en gemeenschappen. Niet alleen bij minderheidsgroepen in België, maar bij gemeenschappen overal ter wereld.

Racisme zit vervat in hoe de wereldverhoudingen in elkaar zitten, in onze instituten en in de statistieken. Ook al is het niet altijd aangenaam, de aandacht op mijn witte huid en westerse afkomst leidt niet tot een gebrek aan kansen in het onderwijs of op de arbeidsmarkt, tot minder kwalitatieve gezondheidszorg, tot microagressie en traumatische gebeurtenissen, tot het gevoel dat ik hier niet hoor te zijn, of zelfs tot een vroegere dood.

Want daar gaat het om: er wel of niet mogen zijn als volwaardig en competent mens, jezelf wel of niet telkens weer moeten bewijzen, wel of niet beschouwd worden als gevaarlijk of incompetent, meer of minder kansen krijgen door het systeem en de gemeenschap waartoe je op dat moment behoort, wel of niet een menswaardig leven kunnen leiden dat voldoening geeft, wel of niet het recht toegeschreven krijgen om een oorlog te mogen ontvluchten en bescherming te krijgen.

Dit werd nog nooit zo duidelijk als nu, als we kijken naar hoe de Europese gemeenschap reageert op witte Oekraïense vluchtelingen terwijl mensen van kleur, nochtans met een geldig verblijfsstatuut in Oekraïne, worden tegengehouden aan de grens.

Systematische uitsluiting

In een wereld waarin het witte Westen nog altijd de macht en rijkdom in handen heeft, voortbouwend op de voordelen en rijkdom verkregen door de uitbuiting van het Zuiden en mensen van kleur, kunnen witte mensen niet getroffen worden door structureel racisme en de nefaste gevolgen ervan. Dat maakt ons maar al te verantwoordelijk voor de aanpak ervan.

Het is dan ook vooral aan witte mensen en westerse instituties om de bestaande systemen in vraag te stellen, onszelf en onze denkpatronen in vraag te stellen en ons ongemakkelijk te voelen. Heb ik bijvoorbeeld het recht om hier als expat te zijn?

Luister naar de getuigenissen van racisme van mensen in België die al zo lang aan de alarmbel trekken.

Laten we mensen hun eigenwaarde behouden en stimuleren door een discours dat focust op de waardevolle competenties, kennis, waardigheid, creativiteit en passies van mensen en gemeenschappen.

Post eens geen foto van een Afrikaans kind met een dikke buik of een hut ergens in een dorp, maar van een gezin dat hun kinderen na de lesuren naar de huiswerkklas stuurt omdat ze zoals elke ouder een goede toekomst willen voor hun kinderen.

Focus op die talloze jongeren in Afrikaanse landen die zich hard inspannen om werk en universitaire studies te combineren om niet alleen voor zichzelf maar ook voor hun families te kunnen instaan in plaats van angst te creëren over de zogenaamde toestroom van jonge migranten in Europa.

Of vertel ook eens het verhaal van die gepassioneerde mannelijke arts die zich dagelijks inzet om moedersterfte te verminderen en die man die in Frankrijk zijn masterdiploma behaalde en terug naar Benin kwam omdat hij zijn land wil dienen. Luister naar en erken vooral de getuigenissen van racisme van mensen in België die al zo lang aan de alarmbel trekken.

En laten we vooral ook de ongelijke startposities en obstakels rechttrekken van hen die systematisch uitgesloten worden van kansen en levens waar we onszelf als witte en westerse gemeenschappen zo graag aan vastklampen.