Wir Schaffen Das 2.0: nieuwjaarsbrief aan bondskanselier Merkel

Geachte bondskanselier,

U zei dat geen jaar ons zo sterk heeft uitgedaagd om woorden om te zetten in daden dan 2015. In november zag ik hoe Duitse woorden in daden worden omgezet. Met een Syrische familie ging ik embedded mee in de stroom. In de Balkan zag ik chaos en brutale politieagenten. In Duitsland zag ik orde en respect bij uw diensten die Wir Schaffen Das elke dag waarmaken.

De politiechef van de operatie in Passau vertelde me: ‘Elke dag komen hier duizenden mensen toe, de ene bus na de andere. Al maandenlang werk ik 12 uur per dag, mijn gezin zie ik nog amper.’ Hij zal uw woorden van dankbaarheid waarderen.

U boezemt geen angst, maar vertrouwen in. Dat is zeldzaam in Europa vandaag. U wil omarmen en sensibiliseren. In Vlaanderen wil Bart De Wever, de invloedrijke N-VA voorzitter, afschermen en verharden. U toont respect tegenover vluchtelingen en zij die hen bijstaan. Hij is misnoegd. U versterkt de openhartige Duitser en sprak in uw toespraak bijna uitsluitend over het buitenland. Hij versterkt de chagrijnige Vlaming en sluit zijn blik op de wereld. Willkommenscultur tegen veiligheidscultuur. Als het klopt dat ieder volk de leiders krijgt die het verdient (Oude Testament, 1 Samuel 8) dan is Vlaanderen vandaag een verongelijkt en onzeker volk; Duitsland sterk en vol zelfvertrouwen.

Vele Duitsers, zelfs binnen uw eigen partij, ervaren een afkeer als ze u Wir Schaffen Das horen zeggen, ook toen u het herhaalde in uw nieuwjaarstoespraak. ZDF ondertitelde de toespraak in het Arabisch terwijl velen de vluchtelingen liever afschrikken dan aanspreken. Uw statement is moedig. Toch zijn politici als Bart De Wever een klankbord voor de vragen waarmee vele burgers worstelen en waarop we creatieve antwoorden moeten bieden. Ik vind ze niet allemaal terug in uw discours. Daarom deel ik graag, vanuit mijn bescheiden ervaringen, 10 lessen die ik heb geleerd.

1. Turkije heeft meer reden om niet onder de indruk te zijn van Europa dan omgekeerd

Hebt u niet vaak het gevoel dat u roept in de woestijn? De meeste Europese leiders spraken hun intentie uit om het recht van vluchtelingen om Turkije te verlaten, af te schaffen. Dat deden ze uitgerekend op 18 december 2015, de Internationale dag van de Migrant. Het voorlopige dieptepunt van een politieke crisis. De Belgische premier Charles Michel wil dat Turkije ‘zo goed als geen vluchtelingen richting Griekenland meer doorlaat’. Pas dan zou Turkije erop kunnen rekenen dat EU-lidstaten 80.000 vluchtelingen uit Turkije laten overvliegen naar Europa. Dat is in tegenspraak met artikel 13(2) van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: “Een ieder heeft het recht welk land ook te verlaten.”

Die 28 landen kunnen niet eens overeenstemming bereiken over de verdeling van 80.000 vluchtelingen.

En vindt u dat aantal van 80.000 ook niet lachwekkend? Turkije is één land met 80 miljoen inwoners en ontvangt vandaag 2,2 miljoen Syrische vluchtelingen. De Europese Unie, dat zijn 28 landen met 500 miljoen inwoners en die ontvangen vandaag slechts 407.770 Syriërs. En die 28 landen kunnen niet eens overeenstemming bereiken over de verdeling van 80.000 vluchtelingen. U steekt in Brussel al maanden uw nek uit voor een correcte verdeling van de vluchtelingen over Europa, maar de weigerachtige houding van andere Europese landen maakte dat Duitsland het niet meer alleen kon “schaffen”.

En toch zet u door. En toch heb ik kritiek op uw beleid: het heet mensen welkom op voorwaarde dat ze zich laten leegzuigen door smokkelaars, hun leven riskeren op zee en hun waardigheid laten vertrappelen op weg door Europa.

2. Humanitaire hulp zal de vluchtelingenstroom niet doen afnemen

In oktober stond u naast de Turkse president Erdogan. U was plots wel heel erg bereid om de jarenlang bevroren gesprekken over het Turkse toetredingsproces opnieuw te openen. Turkije gebruikt de vluchtelingen als pasmunt in onderhandelingen die niets met de vluchtelingen te maken hebben. Zo werden vluchtelingen opnieuw uitgebuit. Eerder waren ze al collaterale schade in Syrische bombardementen, en slaven voor Turkse werkgevers en smokkelaars.

Het Europese geld voor Turkije is niet eens bedoeld om de Syriërs in Turkije te integreren: het is bedoeld voor grensbewaking en humanitaire hulp aan 200.000 Syriërs in kampen. Maar twee miljoen Syriërs wonen niet in kampen, wel onzichtbaar en anoniem in de grootsteden. De humanitaire hulp zal hen amper bereiken en dus weinig impact hebben op de vluchtelingenstroom.

3. Europees geld concurreert met smeergeld van de georganiseerde misdaad

Smokkelnetwerken verdienden in 2015 een miljard euro aan de vluchtelingen, genoeg om ambtenaren om te kopen.

Terwijl u en Erdogan in het Ottomaanse Yildiz-paleis in Istanboel aankondigden dat de strijd tegen smokkelnetwerken zou worden opgevoerd, zag ik hoe Turkse politie in de straten van Izmir wandelde en smokkelaars er openlijk opereerden. Geen razzia’s of arrestaties. Met de Europese miljarden zou Turkije desnoods een muur van kustwachtboten tussen Turkije en Lesbos kunnen plaatsen om, zoals de Belgische premier wil, alle vluchtelingen tegen te houden. Ook dat gebeurt niet.

De Turkse kustwacht krijgt immers naast Europees geld om vluchtelingen tegen te houden, smeergeld van de maffia om vluchtelingen door te laten. Smokkelnetwerken verdienden in 2015 een miljard euro aan de vluchtelingen, genoeg om ambtenaren om te kopen. Misschien daarom dat u weinig resultaten zag van uw Turkse collega’s.

4. We kunnen onze waarden niet afschaffen om ze te redden

Turkije past het VN-Vluchtelingenverdrag, dat vluchtelingen toelaat zich te integreren in het gastland, niet toe op Syriërs. Dat is het grootste probleem, en niemand spreekt erover. Ook u niet. Het is onwettig om vluchtelingen het recht te ontzeggen asiel in Europa aan te vragen zonder dit recht toegankelijk te maken in Turkije. Dat is een verkrachting van één van de belangrijkste hoekstenen van het naoorlogse Europa: het Vluchtelingenverdrag waar uw land om historische redenen veel waarde aan hecht.

In 2016 staan Europese leiders en burgers voor fundamentele keuzes over de kern van het Europese project. We kunnen niet een deel van onze identiteit en waarden (Vluchtelingenverdrag: vluchtelingen beschermen) opgeven om het andere te redden (Schengenverdrag: buitengrenzen beschermen om binnengrenzen open te houden). Als ze op het eerste zicht met elkaar in tegenspraak lijken, zijn we het aan onze fundamentele waarden verplicht om een manier te zoeken om ze met elkaar te verzoenen. Die verbeeldingskracht is het levensbloed van een democratie.

Toen het extreemrechtse Front National begin december de eerste ronde van de regionale verkiezingen in Frankrijk won, impliceerde Bart De Wever dat we hun standpunten moeten overnemen om hen van de macht te houden. Zo gaat het al jaren: een stuitend gebrek aan politieke creativiteit om met een alternatief verhaal te komen. Als politici het niet kunnen, moeten journalisten en burgers het maar doen. Dus vanaf hier mijn poging.

5. Extremen voeden elkaar

In 2015 kwamen 1 miljoen vluchtelingen naar Europa, waarvan 211.000 Syriërs. Alle Syriërs die ik al jaren volg in Turkije zijn in 2015 naar Europa gekomen. Dat is voor een groot deel onze eigen schuld: ons stilzwijgen over de échte problemen en échte oplossingen houdt dit probleem al vier jaar in stand, met eindeloos topoverleg zonder duurzame oplossingen in het belang van de veiligheid van de Europese grenzen én de waardigheid van de vluchtelingen.

Wat we vandaag doen: veel vluchtelingen illegaal laten komen, weinig vluchtelingen helpen om in Turkije te blijven. Terecht bent u volgens TIME magazine “Persoon van het jaar”: vele Europese landen op de weg van Griekenland naar Duitsland volgen noodgedwongen uw beleid. Maar dat leidde tot de vijandige roep om geen vluchtelingen meer te laten komen. Zoals zo vaak leidt het ene extreem tot het andere.

De enige juiste weg is de middenweg: méér vluchtelingen legaal laten komen én simultaan méér vluchtelingen helpen om in Turkije te blijven. Wir schaffen das 2.0.

6. Zonder een eerlijkere verdeling van de lasten tussen Europa en Turkije zal de vluchtelingenstroom aanhouden

Méér vluchtelingen legaal laten komen.

Om hiervoor te pleiten is vijf minuten politieke moed nodig. Europese regeringsleiders kunnen een voorbeeld nemen aan de Amerikaanse president Barack Obama en de Canadese premier Justin Trudeau. Ook al is de context er anders, dat neemt niet weg dat zij in een moeilijke politieke constellatie hun nek uitstaken om burgers te inspireren tot solidariteit.

Dat doet u al, en u doet het meesterlijk. De Refugees Welcome-beweging leidde tot de grootste golf van burgeractivisme sinds de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis zal uw rol daarin niet snel vergeten. Maar de golf verloor snel aan kracht omdat de meeste politici ervoor kozen om de nieuwe verbeeldingskracht van hun kiezers met angst de kop in te drukken.

Ze werden daarbij geholpen door IS. De aanslagen in Parijs kwamen op een gevoelig moment: de verdeeldheid over de vluchtelingencrisis was al diep, en werd toen alleen maar dieper. De paar terroristen die zich tussen duizenden vluchtelingen (zelf op de vlucht voor terrorisme) konden verbergen, boden een krachtig argument aan diegenen die de vluchtelingen als een bedreiging voor de Europese identiteit zien. Als u daar niets aan doet, zal wir schaffen das niet enkel een warme golf van solidariteit, maar ook het kille spook van xenofobie doen ontwaken. Dat kan Europa en zeker Duitsland zich niet veroorloven. ‘In 2016 wordt onze sociale cohesie cruciaal’, zei u zelf.

De klok tikt. Hoe meer kiezers vijandig staan tegenover mensen die oorlog en geweld ontvluchten, hoe moeilijker het wordt om te pleiten voor iets dat sowieso moet gebeuren om de lasten in Turkije te verlichten: meer hervestiging naar Europa, soepelere procedures voor gezinshereniging zodat opgedeelde families in Europa herenigd kunnen worden zonder dat ze daarvoor hun leven moeten riskeren.

Tot nu toe konden slechts 9000 van de 2,2 miljoen Syriërs in Turkije via legale hervestiging of officiële gezinsherenging naar Europa komen.

Effectieve controle van de Europese buitengrenzen is een legitieme eis. Maar: hoe beter de legale toegangsprocedures georganiseerd zijn, hoe beter onze grenzen beheerst kunnen worden. Want de vluchtelingen komen toch: hun wil om de uiteengeslagen puzzelstukjes van hun leven weer samen te leggen, is onuitputtelijk. De eindejaarsperiode bracht ik door met de Syrische familie Hossein-Jafar in Leuven, voor het eerst sinds lang weer samen tijdens de eindejaarsfeesten. In 2015 kwamen immers vele familieleden met rubberbootjes van Turkije naar Europa.

Tot nu toe konden slechts 9000 van de 2,2 miljoen Syriërs in Turkije via legale hervestiging of officiële gezinsherenging naar Europa komen. En nu stelt Europa dus voor om er 80.000 legaal te laten komen. Dat zouden er evengoed meer kunnen zijn, want de 89.001ste vluchteling zal toch komen via illegale wegen. Ik hoor u al zeggen: ‘De 89.002de vluchteling zal ook komen, en de 89.003de, en ga zo maar door. Ze willen allemaal naar Europa komen.’ Neen, dat klopt niet.

7. Niet alle vluchtelingen willen naar Europa komen als ze in Turkije kunnen integreren

Méér vluchtelingen helpen om in Turkije te kunnen blijven.

Opvang in eigen regio, dus, in de zin van een mogelijkheid tot duurzame integratie en toegang tot rechten. Dat, en niet het sluiten van grenzen, is het enige legitieme antwoord op iedereen die vluchtelingen buiten wil houden. Dat verschillende EU-lidstaten zich achter hun nationale grenzen ingroeven, bezorgde u in 2015 waarschijnlijk vele grijze haren. U zocht misschien naar het juiste evenwicht in uw antwoorden. U hebt het nog niet gevonden. Mensen konden u te makkelijk naïef noemen, terwijl u dat niet bent.

Waarom wordt u niet de eerste politicus die zegt dat Turkije dringend een volwaardig asielsysteem moet ontwikkelen?

Waarom wordt u niet de eerste politicus die zegt dat niet enkel meer humanitaire hulp en grenscontroles de Syriërs in Turkije zullen houden, maar dat Turkije dringend een volwaardig asielsysteem moet ontwikkelen? Durf nog meer op historische schaal te denken. Net zoals er na de Tweede Wereldoorlog visionaire maatregelen kwamen die een impact hadden op lange termijn, moet dat ook vandaag gebeuren met de grootste vluchtelingencrisis sinds toen. Het is niet houdbaar dat Turkije geen asielprocedure heeft, terwijl er meer dan twee miljoen vluchtelingen op Turks grondgebied zijn.

Waarom worden onze miljarden niet daarin geïnvesteerd? Dan zouden Europeanen trots kunnen zijn dat we mee geschiedenis schrijven. Het toekennen van het vluchtelingenstatuut met de daaraan verbonden rechten om te kunnen integreren in Turkije, is in ieders belang. Dan zou u succes niet meer afmeten aan de kwantitatieve afname van de vluchtelingenstroom naar Europa, maar aan de kwalitatieve toegang tot mensenrechten in Turkije. Hoeveel Syrische kinderen naar school? Hoeveel werkvergunningen afgeleverd? Smokkelnetwerken zouden in paniek slaan.

8. Europa is een droom waarvan de verwezenlijking hun hart breekt

Europeanen denken vaak dat de hele wereld naar Europa wil komen. Dat is een misvatting. Europa is niet het walhalla voor die mensen. Europa wórdt een droom, enkel en alleen omdat vluchtelingen hier rechten hebben. Maar het is een droom waarvan de verwezenlijking hun hart niet heelt, maar breekt. De ontwortelde Syrische gemeenschappen in Europa groeien met de dag. Vooral oudere mensen dragen een stil verdriet. Nooit hebben zij gewild om in Europa te wonen. Een aantal voorbeelden:

Toen na het kerstfeest van de herenigde familie Hossein-Jafar in Leuven de klanken van Aleppo’s bekendste zanger Sabah Fakhri weerklonken, kwamen de herinneringen aan het vorige leven boven. En de tranen. ‘Zelfs overweldigd door geluk bij het zien van je hele familie herenigd in een nieuw land, zal Syrië altijd ons land blijven. En de gedachte dat het misschien nooit meer terugkomt…’ Die gedachte is ondraaglijk, wilde Nazmiah, één van de Jafar-zussen nog zeggen.

Meer dan 70 jaar geworteld in een eeuwenoud Syrisch dorp tussen valleien en olijfbomen. Nu ontworteld in een Duits asielcentrum.

Ook haar oude, kranige schoonmoeder is nu een vluchteling, in uw land. Ze vroeg me: ‘Waar is je thuis: waar je huis staat, of waar je kinderen zijn? Toen ik nog in Syrië was, stapte ik elke dag vijf kilometer naar de plaats met gsm-ontvangst. Hun stem gaf me meer kracht dat hun geld.’ Vorige maand moest deze bejaarde vrouw uit een zinkend rubberbootje gered worden. Dan nam ze de route van Wir Schaffen Das: de door de overheden georganiseerde illegale, gevaarlijke en vernederende migratie van Griekenland tot Duitsland.

Meer dan 70 jaar geworteld in een eeuwenoud Syrisch dorp tussen valleien en olijfbomen. Nu ontworteld in een Duits asielcentrum. Denken dat zij daar uit vrije wil zit, getuigt van grootheidswaan.

Voor haar schoonzoon Mohamed was Europa zelfs een nachtmerrie. Elke ochtend op weg naar zijn werk in metropool Istanboel, waar hij 12 uur per dag voor een hongerloon moest werken in een naaiatelier, dacht hij aan de plattelandslucht van zijn dorp in Syrië. Jarenlang heeft hij geweigerd om naar Europa te gaan, tot het niet anders kon. De kosten voor de school van de kinderen en de uitbuiting werden ondraaglijk. Maar toen ik hem in Düsseldorf bezocht, herhaalde hij: ‘Mijn gevoel is onveranderd gebleven. Ik wil hier niet zijn. Maar voor het eerst in jaren kom ik weer tot rust. Ik voelde mijn kuiten niet meer van de bewegingen die ik zonder pauze, dag in dag uit, aan het naaimachine moest maken.’

9. Wir Schaffen Das mag geen moreel excuus zijn om weg kunnen te kijken van het onrecht dat wij zelf aanrichten

In Turkije leefden ze het leven van een dode, in Europa hopen ze weer tot leven te komen. Zo simpel is de levenskracht van een mens. Hun kinderen Jewan en Rojda zullen Duits spreken en geen Turks. Ze zijn ongetwijfeld Duitslands “Chance vor morgen”, zoals u het mooi verwoordde. Maar had het wel zover moeten komen?

Europa organiseert niet de toegang tot, maar de schending van mensenrechten en verdragen die Europa ooit zelf hebben gered.

De vluchtelingen die leeggezogen en vernederd uw land bereiken zijn onze kans voor morgen, maar vanaf nu zullen wij vele anderen hun kans voor morgen ontnemen: sinds de EU-Turkije deal van 30 november gedraagt Turkije zich slechter tegen vluchtelingen dan voor de deal. Een paar uur na de deal arresteerde de Turkse politie meer dan 1000 vluchtelingen en migranten. Ze werden opgesloten in detentiecentra die volgens Amnesty International gefinancierd worden met het Europese geld. Turkije dreigde er zelfs mee om Syriërs terug naar Syrië te sturen. Een schending van het Vluchtelingenverdrag in opdracht van Europa. Is dat ook Wir Schaffen Das?

Europeanen geloven graag dat wij de kracht van mensenrechten zijn in de wereld, maar we moedigen Turkije aan om zijn gedoogbeleid ten aanzien van Syrische vluchtelingen te veranderen, niet in een duurzaam integratiebeleid, maar in een repressiebeleid. Europa organiseert niet de toegang tot, maar de schending van mensenrechten en verdragen die Europa ooit zelf hebben gered.

Zelfs een deal van 3 miljard is in dat geval spek voor de bek van smokkelnetwerken. Zij weten dat vluchtelingen dan bereid zullen zijn tot het nemen van nog grotere risico’s om waardigheid te bereiken, en dat de Turkse overheid enkel de schone schijn van grenscontroles ophoudt. Nu en dan zullen vluchtelingen opnieuw collaterale schade zijn, van een land dat met sporadische raids wil tonen dat het de Europese miljarden verdient. Dat beleid zal niet de geschiedenis ingaan als oplossing voor de grote uitdaging van onze generatie. Rubberbootjes zullen blijven vertrekken en de meeste zullen blijven passeren. Kinderen zullen blijven verdrinken.

10. Alle voorgaande lessen kunt u lezen in de ogen van een moeder die met haar kinderen op een rubberbootje stapt

Wilt u een bewijs? De felle oktoberwind veranderde de zeestromen tussen Turkije en de Griekse eilanden in dodelijke passages en toch kwamen in oktober dubbel zoveel vluchtelingen als in zomermaand augustus. Nog een bewijs? De blik in de ogen van een moeder die haar kinderen op een rubberboot op een wilde zee gooit. Die blik zou voor ons voldoende moeten zijn om te beseffen dat je deze mensen niet tegenhoudt met meer grenzen en obstakels, maar met mensenrechten. Alleen zo schaffen wir das wirklich.

Hoogachtend,
Pieter Stockmans

Journalist, volgt al vier jaar Syrische gezinnen in hun pogingen om de oversteek van Turkije naar Europa te maken. Lees deze reportage op MO.be, bekijk dit interview op De Afspraak (Canvas) en beluister dit interview op Dit Is De Dag (NPO Radio 1)