Kennismaken met het kolonialisme

Er waren al eerder romans gepubliceerd van Afrikaanse auteurs, maar Things fall apart zou de eerste internationale bestseller worden en Afrikaanse literatuur op de kaart zetten.

Wereldwijd werden er meer dan tien miljoen exemplaren verkocht en het boek werd in meer dan vijftig talen vertaald.

Het is nummer één van de boeken op de curricula van Afrikaanse scholen en geldt nog altijd als een echte klassieker. In de roman ontmoeten we Okonkwo – een self-made Igbo man die zich heeft kunnen opwerken ondanks een armoedige achtergrond.

Zijn vader was een zwakkeling die door zijn lakse houding economisch en politiek niets voorstelde. Okonkwo is een heel andere mens: hij is een kampioen in de regionale sport van het worstelen en verdedigt de eer van zijn dorp met verve. Bovendien werkt hij keihard om de yamoogst te verzekeren en krijgt hij op die manier het respect van de politieke raad waarin zijn stem steeds meer gehoord wordt.

Hij groeit uit tot een belangrijk man. Hij heeft echter geen gemakkelijk karakter: Soms is hij opvliegend ten aanzien van zijn vrouwen en ook met de zachtaardigheid van zijn zoon heeft hij geen geduld. Hij overtreedt soms de lokale gebruiken en als hij per ongeluk een andere dorpeling doodt moet hij zelfs in ballingschap gaan leven.

Het tweede deel van het boek beschrijft Okonkwo’s leven in ballingschap. Hij heeft alles verloren en het is moeilijk om ver van huis een bestaan op te bouwen. In het derde deel is Okonkwo terug in zijn dorp Umuofia. Voor de derde maal in het boek begint Okonkwo opnieuw en probeert hij respect af te dwingen door zijn doorzettingsvermogen en zelfdiscipline.

Maar er is veel veranderd in het dorp. Zijn eigen zoon sluit zich aan bij de blanke missionarissen die zijn gekomen om het christendom te brengen. De Igbo religie wordt niet meer gerespecteerd en de christenen beledigen de voorouders door de lokale gebruiken met voeten te treden. De blanke koloniale beambten doen alsof zij het nu voor het zeggen hebben in de regio: onaanvaardbaar voor de politieke raad.

Things fall apart is een literair antwoord op Heart of darkness van Joseph Conrad.

Voor Okonkwo is dit alles onverteerbaar. Hij komt in complete vernedering aan zijn einde. Hij pleegt zelfmoord na een boodschapper van de koloniale administratie gedood te hebben die een bijeenkomst van de raad kwam verstoren. Things fall apart geeft een beeld van de kennismaking van een Afrikaans dorp met het kolonialisme en de missionering van Afrika.

Gezien de geschiedenis van de slavernij is het weinig waarschijnlijk dat er Igbo regio’s waren die nog nooit van een blanke gehoord hadden, maar dat maakt de zaak niet. In Things fall apart leidt het christendom tot spanningen binnen een familie en er zijn duidelijk nieuwe krachten aan het werk die geen enkel recht doen aan de lokale machtsfactoren van vroeger.

Things fall apart is een literair antwoord op Heart of darkness van Joseph Conrad. In die koloniale roman worden Afrikanen als een ongrijpbare, demonische macht voorgesteld. ‘Afrika’ is in dat boek slechts een stereotype dat functioneert als manier om het blanke hoofdpersonage in de verf te zetten.

Achebe schreef hierover: ‘Heart of Darkness projects the image of Africa as “the other world,” the antithesis of Europe and therefore of civilization’. In Things fall apart wordt een ander beeld gegeven en het stereotype denken over Afrika doorbroken.

Achebe doet dit niet door blanken eenzijdig negatief voor te stellen en Afrika op te hemelen. Hij schetst juist een genuanceerd beeld van een Afrikaanse samenleving en biedt een complex hoofdpersonage aan met fraaie en minder fraaie kanten. Afrikaanse samenlevingen worden in al hun menselijkheid getoond.

Ook bij de karakterisering van de blanke personages is er geen plaats voor zwart-wit denken. De eerste missionaris in Things fall apart is een begripvolle, rustige man; de problemen beginnen pas met zijn rechtlijnige opvolger. Alleen al door zijn keuze van het hoofdpersonage geeft Achebe aan dat hij een ander perspectief hanteert dan de koloniale roman. In de koloniale roman staat altijd een blanke protagonist centraal. In Heart of Darkness kunnen de Afrikaanse personages amper spreken. In Things fall apart wordt juist de kunst van het redevoeren sterk benadrukt.

De vele Igbo spreekwoorden en -verhalen hebben hetzelfde effect: in plaats van ‘a violent babble of uncouth sounds’ (Heart of Darkness) komt de rijkdom van taal naar voren. In plaats van wezens met ‘faces like grotesque masks’ (Heart of Darkness) zien we mensen van vlees en bloed. Things fall apart tovert Afrika niet om van een Heart of Darkness naar een aards paradijs. Achebe’s bedoeling is ook niet om de verdiensten van de Engelstalige literaire traditie te ontkennen. Verre van: ‘Things fall apart’ is een regel uit een gedicht van Yeats. Achebe is dus kritisch ten aanzien van de racistische stereotypen van ‘De Afrikaan’. Maar hij plaatst zich tegelijkertijd in verschillende literaire tradities: van mondelinge Igbo literaturen tot en met Yeats.

Verder lezen?

• Achebe, Chinua. “An Image of Africa: Racism in Conrad’s ‘Heart of Darkness’ ” Massachusetts Review. 18. 1977
• Achebe, Chinua, Things fall apart (1958)