Irak tussen stofstorm en klimaatverlof

© Belgaimage / Asaad Niazi / AFP

Covid-19 heeft Irakezen de afgelopen jaren nauwelijks kunnen verleiden tot het dragen van mondmaskers. Maar nu het land dit jaar getroffen wordt door de ene stofstorm na de andere, zijn ze opeens wél aanwezig in het straatbeeld. ‘Ik heb allergieën, dus ik kan tijdens een stofstorm niet naar buiten zonder masker’, vertelt Kholoud al-Amiry, uit de Iraakse hoofdstad Bagdad.

Zandstormen zullen Irak rond 2040 naar verwachting zo’n 272 dagen van het jaar gaan teisteren. Tot voor kort was dat hooguit een paar keer per jaar.

Bij zo’n stofstorm blijft ze zo veel mogelijk thuis, maar wanneer ze toch naar de winkel of haar werk moet, kan ze niet zonder masker. Haar werk als consultant voor mediaorganisaties heeft eronder te lijden, want tijdens de stofstormen kondigt de overheid voortdurend vrije dagen af. ‘We hebben er nieuwe verlofdagen bij, en het waren er toch al zo’n dertig per jaar. Nu hebben we ook nog eens klimaatverlof.’

De klimaatverandering treft Irak hard. Het olieland is volgens het Iraakse ministerie van Milieu een van de vijf meest kwetsbare landen voor de gevolgen van de klimaatverandering en voor verwoestijning. Dat laatste is een van de oorzaken van de zandstormen, die Irak rond 2040 naar verwachting zo’n 272 dagen van het jaar zullen gaan teisteren. Tot voor kort was dat hooguit een paar keer.

MO*talks: Het water komt ons aan de lippen

Met minister Meryame Kitir, directeur 11.11.11-beleidsdienst Naima Charkaoui en Belgisch klimaatonderhandelaar Geert Fremout.

Dinsdag 25 oktober, 20 uur in AMOR — De Roma, Antwerpen

Klik hier voor meer info

De verandering betreft niet alleen hoe vaak ze komen, maar ook hoe vroeg in het jaar. Voordien was dat alleen in de hete zomermaanden (mei tot augustus), als sterke noordwestelijke winden grote hoeveelheden stof naar Irak, Iran, Syrië en de Golfstaten brengen. Nu komen ze maanden eerder. En het betreft ook grotere gebieden. ‘Het is miserabel’, zegt Al-Amiry. ‘We hebben sinds februari al twee of zelfs drie stofstormen per week.’

De stofstormen gaan hand in hand met hogere temperaturen. Een decennium geleden was het nog een uitzondering wanneer het kwik de 50 graden passeerde, nu gebeurt ook dat steeds vaker en opnieuw, steeds vroeger. Voor de Irakezen betekent die combinatie van hitte en stof dat ze meer elektriciteit verbruiken. En dat terwijl stroom van de overheid maar een paar uur beschikbaar is. Daarom heeft Al-Amiry besloten om de klok rond stroom in te kopen van de buurtgenerator. ‘Dat is duur, want de prijs is weer verhoogd. Maar met die hitte kan ik niet anders, want ik ben nu zoveel meer thuis.’

Ziekenhuizen melden bij iedere storm weer honderden opnames van mensen met ademhalingsklachten.

Ook de economie ondervindt de gevolgen. Enerzijds omdat mensen minder gaan winkelen en dus minder kopen, anderzijds ligt de productiviteit lager. Het bedrijfsleven en overheidsinstellingen liggen dagenlang stil. En ook het transport over de weg en het luchtverkeer komen tot stilstand.

Duraed Salman, die in Bagdad voor ngo’s werkt, klaagt dat de stofstormen hem op kosten jagen. ‘Omdat we thuis voortdurend moeten koelen, zijn we meer geld kwijt aan elektriciteit. We moeten meer flessenwater kopen en dat is duurder geworden. En ik heb de deuren en ramen aangepast zodat ze geen stof doorlaten’, vertelt hij.

Toch moet zijn vrouw het huis vaker schoonmaken vanwege het stof. ‘Ze is vaak moe van dat voortdurende schoonmaken. Ze verdient echt een medaille.’ Die verdient ze ook, vindt hij, omdat de kinderen vaker thuis zijn. Want de scholen gaan dicht bij een stofstorm. Dan is het te gevaarlijk op de weg vanwege het slechte zicht.

Veel mensen krijgen ook ademhalingsklachten. Ziekenhuizen melden bij iedere storm weer honderden opnames, in de maand mei alleen al waren dat er 10.000. Onder hen was Salmans vader, terwijl ook zijn dochtertje vaak klaagt over kortademigheid.

Geen druppel meer

Vanwege het stof gebruikt iedereen ook meer water. En dat terwijl de overheid dat slechts een paar uur per dag levert, want er is steeds minder water beschikbaar. Vorige winter is er te weinig regen gevallen, waardoor stuwmeren en ondergrondse meren onvoldoende zijn aangevuld. Daar komt bij dat het waterniveau in de Eufraat en de Tigris, de belangrijkste rivieren van Irak, dramatisch gedaald is door dammenbouw in Turkije en Iran.

Als er niets gebeurt, staan volgens een recent rapport de Iraakse rivieren over twintig jaar droog.

In het bijzonder het vollopen van het stuwmeer van de omstreden Ilysu-dam in Turkije had een negatief effect op de stand van de Tigris. In Iran zijn dan weer tal van dammen, tunnels en rivieromleidingen er de oorzaak van dat rivieren die de Eufraat en de Tigris voedden, zijn drooggevallen. Berichten spreken over tachtig procent minder water uit Turkije, terwijl de waterstromen uit Iran al enkele zomers helemaal stilliggen.

De Iraakse regering heeft herhaaldelijk aan de bel getrokken in Ankara en Teheran, maar vindt daar nauwelijks gehoor. Als er niets gebeurt, staan volgens een recent rapport de Iraakse rivieren over twintig jaar droog. Daarom heeft het Iraakse ministerie van Waterbronnen een plan opgesteld voor rantsoenering en zuiniger waterverbruik. Daarvoor is wel 50 miljard dollar nodig. Dat geld is er niet, omdat in de landsbegrotingen andere prioriteiten worden gesteld.

De gevolgen van het watertekort zijn al op een paar plekken duidelijk te zien. Zo is het Sawameer, in de zuidelijke provincie Muthana, totaal opgedroogd. Voor het eerst in zijn eeuwenoude bestaan staat er geen druppel water meer in. Het meer, dat bekendstond als de Parel van het Zuiden, heeft geen voedende of afwaterende waterloop en wordt vermoedelijk gevoed door ondergrondse bronnen. Het niveau daarvan hangt op zijn beurt af van de grote rivieren. De vis in het Sawameer was onder meer het voedsel voor migrerende vogels, die nu andere routes moeten zoeken.

Voor het eerst in zijn eeuwenoude bestaan staat er geen druppel water meer in het Sawameer (foto: links 2017, rechts 2022).

© European Union, Copernicus Sentinel

Milieudeskundigen noemen het Sawameer ‘een casestudy voor de klimaatverandering in Irak’, omdat de combinatie van factoren die ze er aantroffen ook elders in Irak speelt. Zo zien ze illegale bronnen als een van de oorzaken. Die werden geboord voor cementfabrieken die kampten met watertekorten door de lage stand van de Eufraat. Ook de talrijke kleine zoutfabrikanten boorden illegale putten. Gebrekkig toezicht en corruptie maakten dat mogelijk.

Geen ruimte voor herstel

Het Sawameer ligt in een gebied waar de verwoestijning al enige tijd gaande is, en waar boeren er steeds minder in slagen om hun vee en gewassen water te geven. De armoede neemt daardoor toe, en dat leidt tot een trek naar de steden.

Datzelfde gebeurt in het Land van Eden, waar de moerassen tussen de Eufraat en Tigris uitdrogen. Voor de tweede keer op vrij korte tijd, zelfs. De eerste keer was onder oud-dictator Saddam Hoessein, die het gebied liet droogleggen met dammen en dijken om de opstandige Moerasarabieren te verjagen. Na Saddams val in 2003 zorgden activisten ervoor dat het water terugkeerde – en daarmee de omwonenden, het riet, de vissen en de beroemde waterbuffels.

De Iraakse natuuractivist Azam Alwash was in 2003 initiatiefnemer voor het doorsteken van de dijken om het water terug te brengen. ‘Wat moet ik nu doen?’, zucht hij over de huidige situatie, waarbij steeds meer moeras droogvalt. ‘Het grootste slachtoffer is de natuur. En het probleem is dat we die geen kans geven om te helen. De afgelopen jaren had ik juist geleerd om het vermogen van de natuur om zich te herstellen van wat de mens haar aandoet, te respecteren.’

Maar wat er nu gebeurt, beschrijft hij als een catch 22: ‘De hogere temperaturen leiden tot meer verdamping en grotere droogte. Daardoor is er meer vraag naar elektriciteit en dat veroorzaakt weer meer CO2-uitstoot.’ In die cirkel is er geen ruimte voor herstel van de natuur.

‘We moeten de bouw van nieuwe dammen herbekijken. Het water kan beter ondergronds worden opgeslagen, of in reservoirs.’
Khaled Suleiman, journalist

‘Waterbuffelboeren zien zich gedwongen hun dieren tegen te lage prijzen te verkopen’, vertelt Alwash. ‘Vaak aan rijkere Irakezen in de stad.’ De Moerasarabieren leven van de melk van waterbuffels – de room en vette verse kaas zijn in Irak een delicatesse – en van de producten die van het riet worden gemaakt. Ze migreren nu zelf ook naar de steden om daar werk te zoeken. Ook dat is een herhaling van stappen, want ook onder Saddam gebeurde dat. ‘Het is een tragedie. Toen betaalden zij de prijs voor het steunen van de oppositie, en nu voor het gebrek aan aandacht van politici die zij zelf gekozen hebben.’

Want Alwash stelt de Iraakse overheid deels verantwoordelijk. ‘Er is in 2015 afgesproken dat de regering ervoor zou zorgen dat een kwart van de moerassen blijft bestaan als een buffer, tot de natuur zich herstelt. Maar politici voelen zich daar niet verantwoordelijk voor’, klaagt de natuuractivist. Hij probeert er aandacht voor te vragen, maar dat wordt hem niet in dank afgenomen. De afgelopen vijf jaar heeft hij zich voortdurend moeten verweren tegen aanklachten van politici, die hem tot zwijgen willen brengen. ‘Daardoor heb ik minder energie om anderen te helpen.’

Ook de Iraaks-Koerdische milieuexpert en journalist Khaled Sulaiman stelt vast dat Bagdad geen strategie heeft ontwikkeld om de kwalijke effecten van de klimaatverandering het hoofd te bieden. ‘Zelfs niet om de regen ’s winters beter op te vangen en te bewaren.’ Bij grote, droge hitte verdampt het water uit de stuwmeren sneller, waarschuwt hij. ‘We moeten de bouw van nieuwe dammen herbekijken. Het water kan beter ondergronds worden opgeslagen, of in reservoirs.’

Verandering mogelijk

Volgens Sulaiman speelt ook de mentaliteit van de Irakezen een rol. ‘Ondanks het watergebrek wassen Irakezen nog steeds hun straat’, zegt hij verontwaardigd. Burgers proberen met de tuinslang het stof en zand van hun stoep te spuiten, en daarbij gaat veel water verloren.

Het waterverbruik is schrikbarend hoog: met zo’n 400 liter per Irakees per dag ongeveer het dubbele van het internationale cijfer. ‘Ik heb de vrouwen gevraagd waarom ze dat doen. “Omdat het water gratis is”, zeiden ze. Dat is een probleem: burgers menen dat de regering alle diensten gratis moet aanbieden.’ De inkomsten uit de olie zijn immers voor alle Irakezen, is de redenering.

Hij noemt ook de gewoonte om bij een buitentemperatuur van 45 graden de airco binnen op 16 te zetten. ‘En de meeste stroom komt van generatoren, die op olie draaien. Je ziet de deken van luchtvervuiling over de stad hangen. Ik vind dat beangstigend.’

Boeren voelen zich in de steek gelaten, ten gunste van de olie-industrie.Sulaiman, die in Canada woont, bezocht onlangs dorpen in de Koerdische regio, waar hij als kleine jongen woonde. ‘Het verschil met veertig jaar geleden is groot. Dorpen die water hadden, hebben dat nu niet meer. Elf families moeten het nu met één bron doen. Dat er geen water in de rivieren staat, tast de biodiversiteit aan: er zijn minder vogels, minder vossen enzovoort.’

Een noodzakelijke maatregel, zegt Sulaiman, is om de klimaatverandering te introduceren in het onderwijs. Bewustwordingscampagnes van ngo’s zijn onvoldoende. En een van de oplossingen die de overheid zegt te overwegen, is om de groenstrook die vroeger rond Bagdad lag, te herstellen en die ook rond andere steden aan te leggen. Maar verder dan overwegen is het nog niet gekomen.

Wat wel tot meer groen leidt, zijn burgerinitiatieven. Zoals in Mosoel, waar een plaatselijke ngo al duizenden bomen heeft geplant. Soms zijn het kleine acties. Zo vertelt Duraed Salman dat hij planten voor binnen en buiten heeft aangeschaft ‘om het milieu te helpen’.

Armoede en klimaatvakantie

Het klimaat verandert, en als gevolg daarvan kunnen ook inkomstenbronnen voor Irak wegvallen. Die twee factoren kunnen dramatische gevolgen hebben voor de veiligheid en stabiliteit van Irak en voor de toekomst van jongeren, waarschuwt het Center for Civilians in Conflict (CIVIC) in een recent rapport.

Boeren voelen zich in de steek gelaten, ten gunste van de olie-industrie.

Sommige boeren in getroffen gebieden huwelijken hun minderjarige dochters uit om de financiële last te verminderen. Sommigen hebben hun kinderen van school gehaald en uit werken gestuurd. Een deel van de jongeren vond werk in de drugshandel, een ander deel bij milities. Een boer in de provincie Nineveh schatte dat de helft van de jongeren in zijn regio werkt in de drugshandel óf zelf gebruiker is, zo vermeldt het CIVIC.

Volgens de organisatie vinden burgers dat de overheid hen niet kan beschermen. Boeren voelen zich in de steek gelaten, ten gunste van de olie-industrie. CIVIC-onderzoekers waarschuwen dat extremistische groepen en milities gebruik maken van dit wantrouwen en dat, vijf jaar nadat de islamitische terreurgroep ISIS uit Irak werd verjaagd, de geschiedenis zich dreigt te herhalen.

Maatregelen om de effecten van de klimaatverandering tegen te gaan, blijven uit. En intussen ontvluchtten meer Irakezen dan ooit dit jaar de hitte. ‘Wie het zich kan veroorloven, heeft een appartement gekocht in Turkije’, vertelt Kholoud al-Amiry. Daar kunnen Irakezen makkelijk een visum krijgen. Zelf vertrekt ze binnenkort ook, op haar eigen “klimaatvakantie”. Om pas in september, na de ergste hitte, terug te keren.

Deze analyse werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Word proMO* voor slechts 4 euro per maand en je ontvangt ons magazine. Je steunt zo ook ons journalistiek project en geniet van tal van andere voordelen.