‘Laat ons luidop praten over abortus, want zo verander je uiteindelijk de wet’

Een Poolse activiste spreekt duidelijke taal tijdens een betoging in Warschau tegen de verstrengde abortuswet. ‘Er zal duurzame sociale verandering komen’, voorspelt de Poolse journaliste Karolina Domagalska.

© Belga / Kacper Pempel

De verdere inperking van de strenge abortuswet in Polen betekent niet het einde van de strijd voor recht op abortus. Integendeel: Poolse vrouwen vechten nu met verdubbelde kracht. Vandaag zijn er voor de elfde dag op rij protesten in het hele land.

‘Hoe het met mij gaat? Eerst zonk de moed me in de schoenen, maar ik heb me snel herpakt om weer in actie te komen. We kunnen nu niet opgeven.’ Dat schreef activiste Anna Prus me via Messenger, toen ik haar vorige week donderdag contacteerde.

Het was laat op de middag. Het Poolse Grondwettelijk Hof had net bepaald dat een zwangerschapsafbreking bij ernstige schade aan de foetus of bij een ongeneeslijke levensbedreigende ziekte in strijd is met de Poolse grondwet. Dat betekent een zo goed als volledig verbod op abortus, want 98 procent van de 1170 abortussen die vorig jaar werden uitgevoerd binnen de wettelijke voorwaarden, gebeurde om die redenen.

Polen had ook vóór die 22ste oktober een van de meest strikte abortuswetgevingen in Europa. Een zwangerschapsafbreking was slechts mogelijk in drie gevallen: na een verkrachting, als het leven van de moeder gevaar liep, of als de foetus zwaar beschadigd was. Deze politieke status quo werd 27 jaar lang in stand gehouden, sinds de invoering van de abortuswet in 1993.

De Poolse regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), die sinds 2015 aan de macht is, probeerde meermaals om het recht op abortus verder in te perken. Maar de partij wist de meerderheid in het parlement niet te overtuigen. Elke poging tot het verscherpen van de abortuswet bracht bovendien duizenden mensen op straat. Uit peilingen van de laatste jaren bleek ook dat de meeste burgers tegen de verdere inperking van het recht op abortus zijn.

Abortus Guerrilla

Maar nu is er dus de verstrenging. Anna Prus gaat door met haar actie, ‘Abortus Guerrilla’. Sinds juni plakt ze stickers en posters met de contactgegevens van Abortus Zonder Grenzen in de openbare ruimte: in toiletten, winkels, op palen, langs voetpaden en op bushaltes.

Ze zet ook anderen aan om hun eigen guerrilla-actie te voeren. Dat hoeft helemaal niet moeilijk te zijn: het volstaat al om het nummer van de hulplijn met krijt op de grond op te schrijven of een papiertje met het nummer achter te laten bij de bakker. Of om stickers van Abortus Guerrilla te bestellen.

Door het nieuwe verbod hebben vrouwen de steun van Abortus Zonder Grenzen nog meer nodig. Dit collectief van organisaties die strijden vóór de vrije keuze van vrouwen (de ‘pro-choice‘-beweging) bestaat bijna een jaar. Sinds december 2019 kwamen er bijna drieduizend mensen bij hen terecht, met een piek bij het begin van de coronapandemie– toen stond de telefoon van de abortus hulplijn roodgloeiend. Net als na de beslissing van het Hof, nu.

Ik neem contact op met Paulina (schuilnaam) uit Warschau. Ze heeft de hele avond vóór de bijeenkomst van het Hof gehuild. Ze is pas getrouwd. Ze dacht aan een kind, maar nu weet ze het niet meer. Haar eerste abortus is intussen zeven jaar geleden. ‘Ik had er uiteindelijk twee. Ik was toen jong, ik had geen vast contract, ik woonde in een studio. Een kind was absoluut geen optie.’

Verhalen zoals dat van Paulina komen in de discussie over abortus in Polen nauwelijks aan bod. Er is ook geen ruimte voor verhalen over vrouwen die naar het buitenland reisden voor een abortus, of over abortussen die thuis worden uitgevoerd met behulp van medicijnen. En dat kan om maar liefst 150.000 gevallen gaan, zo schat de Federatie voor Vrouwen en Gezinsplanning, een vereniging van ngo’s die zich inzet voor vrouwenrechten.

‘De politici hebben het meestal over extreme gevallen, over kinderen met waterhoofden of pasgeborenen zonder schedel’, zegt Paulina. ‘Dit discours is totaal losgekoppeld van de realiteit en heeft ervoor gezorgd dat ik geen tools voorhanden heb om over mijn eigen abortus te vertellen. Ik kan de juiste woorden maar niet vinden. Ik merk dat ik de neiging heb om er op een heel algemene manier te praten, of om er vooral grappen over te maken.’

‘Dat je iets verbiedt, betekent niet dat mensen er automatisch mee stoppen. Abortussen gebeuren elke dag.’

Deze 33-jarige vrouw woont in de Poolse hoofdstad. Abortus was nooit een taboe in haar vriendenkring. ‘We bespreken het zoals elk ander fenomeen. Maar het is erg moeilijk om over je eigen ervaringen te spreken.’

Zeven jaar na haar eerste abortus zoekt Paulina nog steeds naar de manier om te vertellen over haar beslissing, waar ze geen spijt van heeft. Een verhaal dat vrij is van de clichés die de media, anti-choiceorganisaties (die tegen abortus zijn, red.) en politici opleggen.

‘Dit is oorlog’

Zwangerschapsafbreking roept veel emoties op in de Poolse samenleving. In het overwegend katholieke Polen, met een conservatieve regering en een sterke positie van ultraconservatieve groeperingen, wordt abortus gestigmatiseerd of gewoon verzwegen. Ook omdat het onderwerp ongemak veroorzaak. En onze psyche functioneert zodanig dat het gecompliceerde onderwerpen probeert te vermijden.

‘Een verbod is alleszins geen oplossing’, vindt Karolina Domagalska, journaliste en maakster van de podcast over abortus _Coś na A, ‘_iets met a’. ‘Dat je iets verbiedt betekent niet dat mensen er automatisch mee stoppen. Abortussen gebeuren elke dag en zullen verder gebeuren. Het is dus naïef van politici om te denken dat het “probleem” opgelost is.’

De Polen die voor vrije keuze zijn, zetten de strijd voor liberalisering van de abortuswet verder. De verordening van het Hof, die op verschillende plekken ‘denigrerend’ wordt genoemd, stak de lont in het kruitvat. Sinds de donderdag van de beslissing vinden er in heel Polen én in het buitenland betogingen plaats, ondanks de pandemie.

Op de pleinen en straten weerklinken protestkreten, sociale media staan vol verontwaardigde berichten, protestliedjes, grafieken, foto’s en filmpjes van ‘gezamenlijke wandelingen’ – want demonstraties zijn officieel verboden door de pandemie. Mensen zijn boos en laten dat zien. ‘We zijn braaf geweest, nu zijn we pissig’, staat te lezen op de spandoeken en op sociale media.

‘Dit is oorlog’, schreef de activiste Klementyna Suchanow met rode spuitverf op een straat in Warschau. Het is niet alleen een duidelijke boodschap voor de regeringspartij PiS, maar ook de titel van haar boek over de internationale opstand van vrouwen tegen fundamentalisten die vrouwenrechten inperken.

‘Ook de slogan “Abortus is ok” is een wapen in de strijd geworden’, zegt Domagalska. ‘Ik zie hem op straat, ik hoor hem overal.’

Geen heilige koe

Activiste Karolina Więckiewicz van Aborcyjny Dream Team wist heel goed dat de leus ‘Abortus is oké’ commotie ging veroorzaken. In 2018 verscheen dit vrouwentrio, dat tegen de stigmatisering van abortus vecht, op de cover van een weekendbijlage voor vrouwen in het dagblad Gazeta Wyborcza. Ze droegen alledrie een wit T-shirt met een tekstballonnetje waarin de slogan stond: ‘Abortus is oké!’

Paulina herinnert zich de ophef over deze slogan. ‘Elk staaltje publiciteit voor abortus is goed, want het is een taboe. De slogan zelf is niet bepaald ideaal, vind ik, maar ik begrijp wel wat die vrouwen op het oog hadden. Abortus wordt nog steeds voorgesteld als een enorm drama.’

‘In het parlement overtreffen politici elkaar met macabere beelden van foetussen met gebreken’, legt Paulina uit. ‘Maar er zijn zoveel verschillende situaties waarin een vrouw een abortus kan hebben. Dat de Poolse wet die verzwijgt wil niet zeggen dat we er niet over hoeven te spreken.’

Op een normale manier, dan liefst, ‘zonder taboes, drama of vervormingen. Zonder vrees’, verduidelijkt Paulina. Het is het recept van het Aborcyjny Dream Team voor een gesprek over abortus. Veel vrouwen staan er volledig achter.

‘We moeten uiteindelijk afstand nemen van de veroordeling van abortus als een heilige koe’, waar niet over gepraat mag worden. ‘Het is tenslotte een medische procedure. Hoe kan een medische procedure worden gestigmatiseerd?’ vraagt Katarzyna Nagorny zich af wanneer we elkaar spreken op een benauwde avond in augustus.

Na een interview van bijna twee uur zegt ​​Nagorny dat ze liever anoniem blijft, hoewel ze al langer plant om haar ervaringen naar buiten te brengen. Wat houdt haar tegen? ‘De reactie van mijn omgeving.’

Op 22 oktober, de dag van de verstrenging van het verbod, bedenkt ze zich. Om halfzeven ’s avonds krijg ik een appje: ‘Ik ben echt megapissig. Ik heb het met mijn man besproken. Vermeld mijn echte naam maar.’

Het recht om zelf te kiezen is voor Nagorny uiterst belangrijk. Sinds de massale Zwarte Protesten tegen abortus, in 2016, vecht ze mee voor de rechten van vrouwen. Ze is betrokken bij de Zwitserse tak van Dziewuchy Dziewuchom, een sociale beweging van vrouwen die onder andere informatie over voorplantingsrechten online verspreidt.

Nagorny woont intussen zeven jaar in Zwitserland, maar ze had een abortus in Polen. Toevallig, omdat ze daar tijdens een langere vakantie verbleef.

‘Ik ben vaker over het woord abortus gaan praten, in allerlei situaties, met verschillende mensen. Soms was het alsof je een bom liet vallen.’

‘Toen ik een miskraam had, toen ik er lag… Ik bedoel, toen ik was bevallen van een kind, was bevallen van een foetus…’ Ze raakt in de war wanneer ze haar verhaal probeert te vertellen. Ze kan nog steeds niet beschrijven wat ze heeft meegemaakt, hoewel er intussen jaren zijn verstreken.

Het woord abortus krijgt ze niet uitgesproken. ‘Het is een soort zelfcensuur. Zelfs in Zwitserland kan ik niet vrijuit spreken over het recht op abortus. Omdat dat woord verfoeid wordt. Het is moord, dat is de heersende overtuiging.’

Nagorny ‘voelde zich niet slecht omdat ze haar baby vermoord zou hebben, zoals dat gezegd wordt’. Ik heb geen trauma gehad. Ik wist dat het de juiste beslissing was. De zwangerschap was in ons geval gepland, maar de foetus bleek ziek te zijn. Ik wilde niet dat mijn twee zoons tot de rest van hun leven zorg zouden moeten dragen voor hun broer.’

Nagorny is 43 nu. Ze heeft drie kinderen.

Wennen aan het woord

Zelfs journaliste en podcastmaakster Domagalska, die al vaak over abortus schreef, moest wennen aan het woord abortus.

‘Ik heb een soort experiment gedaan. Op een gegeven moment begon ik er gewoon vaker over gaan praten, in allerlei situaties, met verschillende mensen. Soms was het alsof je een bom liet vallen.’

‘Het was geen provocatie van mijn kant, maar een manier om mezelf te trainen’, verduidelijkt ze. ‘Zodat ik er vrijuit over kon praten, net als over eender ander onderwerp. Omdat hier allemaal mee begint: hoe kunnen we erop rekenen dat we het recht krijgen om te kiezen als we niet in staat zijn om op een lichte, normale manier over abortus te praten?

Het terugwinnen van de taal is de eerste stap om de veranderingen op gang te zetten, schreef Michał Żakowski op het liberale webplatform Kultura Liberalna, een maand na de ophef over ‘Abortus is ok’. Domagalska denkt dat de Poolse pro-choicebeweging op dat vlak op een goede weg is. ‘Het onderwerp en het woord abortus komen vaker voor. Het gaat uiteraard nog lang duren voor het stigma van abortus verdwijnt, maar er gebeurt al veel.’

‘Aborcyjny Dream Team is actief’, vervolgt Domagalska. ‘Sinds 2018 wordt de Mars voor Veilige Abortus georganiseerd. Vrouwen vertellen over hun ervaringen tijdens storytellingbijeenkomsten. In mijn podcast “Iets met a” hoor je authentieke, want onbewerkte getuigenissen van vrouwen met een abortuservaring. Iedereen draagt zijn steentje bij. En elke vrouw die haar verhaal deelt, geeft een signaal aan een andere vrouw dat ze niet alleen is.’

‘Het delen van persoonlijke ervaringen is moeilijk door het stigma, door de veronderstelling dat je iets verkeerds hebt gedaan.’

Iza  (die vraagt ​​om haar echte naam niet bekend te maken)  gelooft dat de initiatieven van activisten en feministen de stilte over zwangerschapsafbreking verminderen. ‘Maar er wordt nog steeds te weinig over abortus gesproken. Naar verluidt had in Polen een op de drie mensen een abortus. Ik heb van slechts enkele gevallen gehoord. Omdat vrouwen er niet luidop over praten, zelfs niet als ze pro-choice en open zijn. Omdat het delen van persoonlijke ervaringen moeilijk is door het stigma, door de veronderstelling dat je iets verkeerds hebt gedaan. Of door de overtuiging dat dit iets is waar je zeker niet trots op moet zijn’.

De stilte rond abortus en de foute informatie die circuleert zorgen ervoor dat vrouwen zich in de steek gelaten voelen. ‘Ze krijgen een tunnelvisie,’ benadrukt activiste Zofia Marcinek, die ook bij Abortus Guerilla betrokken is. ‘Ze denken dat er voor hen alleen een onveilige, illegale abortus overblijft, of een reis naar het buitenland. Maar dat is niet zo. In Polen zijn er organisaties die volledig legaal zijn, zoals Abortus Zonder Grenzen.’

Er is dus hoop. Dankzij de nieuwe, frisse energie in de pro-choicebeweging, denkt Domagalska. ‘Het nieuwe narratief over abortus zit nu nog in de marge, maar het wordt steeds populairder op een informeel niveau. En daar zal duurzame sociale verandering van komen’, gelooft de journaliste.

‘Neem het voorbeeld van Ierland (waar in 2018 het abortusverbod werd opgeheven na een referendum, red.). De wetswijziging daar was het resultaat van jarenlange inspanningen van verschillende organisaties, van jaren aan publicaties van getuigenissen over abortus. Dus laat ons luidop praten over abortus, laat ons de angst van ons afwerpen.’

Dit artikel kwam tot stand met de financiële steun en coaching van de mediaorganisatie Transitions, die oplossingsgerichte journalistiek promoot.