Afrika blijft op zijn honger zitten na topoverleg vaccinongelijkheid

De Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa tijdens de voorstelling van het bereikte compromis -

EU (CC0)

Het bredere plaatje van de top: de Europese Unie wil zijn invloed op het naburige continent vergroten ten koste van China, door economische, politieke en militaire partnerschappen af te sluiten. Afrikaanse leiders, met de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa op kop, kwamen met de dringende vraag om de intellectuele eigendomsrechten op COVID-19-vaccins tijdelijk op te heffen.

Vaccinongelijkheid

Meer dan 83 procent van de Afrikanen heeft nog steeds geen enkele coronaprik gekregen.

Ze verwijten Europa dat het winst boven solidariteit verkiest door vaccindoses voornamelijk aan rijke landen te verkopen terwijl maar een fractie naar Afrika wordt geëxporteerd. Van de ongeveer 10 miljard vaccindoses die tot nu toe wereldwijd zijn verdeeld, kwam amper 3,5 procent in Afrika terecht.

Rijkere landen kochten meer dan driekwart ervan op. Als gevolg is slechts 11 procent van de Afrikaanse bevolking volledig gevaccineerd, tegenover 70 procent in Europa en zo’n 50 procent gemiddeld wereldwijd. Meer dan 83 procent van de Afrikanen heeft nog steeds geen enkele coronaprik gekregen.

Die vaccinongelijkheid - Ramaphosa spreekt zelfs van ‘vaccinapartheid’ - kost mensenlevens op het continent, maar laat de pandemie ook nodeloos lang aanslepen in de rest van de wereld. Zolang het virus in een populatie verder kan woekeren verhoogt het risico op meer besmettelijke en resistente varianten.

Het Covax-initiatief, waarbij rijke landen en farmabedrijven vaccins doneren aan lage-inkomenslanden, behaalde vorig jaar nog niet de helft van zijn doelstelling. Naast productieproblemen in India, hekelt topman van vaccinalliantie Gavi José Manuel Barroso ook ‘rijke landen die vaccins hamsteren en fabrikanten die geen prioriteit gaven aan vaccingelijkheid’.

Diplomatiek steekspel

Daarom wil Afrika zelf vaccins kunnen produceren. Een tijdelijke opheffing van de patenten en het delen van technologie zou een rechtvaardige verdeling van vaccins sterk ondersteunen, zeggen experts. Dat heet in het jargon een TRIPS-vrijstelling, naar het belangrijk verdrag van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) inzake intellectuele eigendom. In die overeenkomst wordt ook de geheimhouding van chemische formules en dergelijke meer geregeld.

‘De stugge houding van Europa komt voornamelijk door de farmalobby die zeer sterk aanwezig is in Brussel.’
Marc Maes

Er ligt een voorstel voor zo’n TRIPS-vrijstelling op tafel bij de WTO, ingediend door Zuid-Afrika en India in 2020. Het geniet de brede steun bij een meerderheid van de leden inclusief de Verenigde Staten, maar de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk blokkeren het voorstel al anderhalf jaar.

Ook toen de Afrikaanse Unie (AU) in de aanloop naar de top de vraag herhaalde, zette de EU de hakken in het zand. Brussel wil de lokale productiecapaciteit wel versterken, maar zonder de eigendomsrechten tijdelijk op te heffen.

‘De stugge houding van Europa komt voornamelijk door de farmalobby die zeer sterk aanwezig is in Brussel’, zegt Marc Maes, expert Internationale Handel bij ngo 11.11.11. De lobbywaakhond Corporate Europe Observatory spreekt van een ‘bijna symbiotische relatie met EU-beleidsmakers’. Jaarlijks spendeert de farmaceutische industrie minstens 36 miljoen euro aan een klein leger van 290 lobbyisten.

‘Europa huisvest dan ook heel wat grote spelers, en het wordt als strategisch belangrijk gezien door de Commissie om die industrie te beschermen’, aldus Maes.

Compromis

Na moeizame onderhandelingen kwamen Ramaphosa en Europees commissievoorzitter Ursula von der Leyen vorige vrijdag naar buiten met een compromis. Zoals verwacht is er geen sprake van een TRIPS-vrijstelling, maar de EU zal wel een veelbelovend project steunen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Waarnemers vrezen dat Moderna zal proberen te voorkomen dat de Afrikaanse vaccinhub een eigen versie van het mRNA-vaccin maakt.

Zes Afrikaanse landen – Egypte, Kenia, Nigeria, Senegal en Tunesië en Zuid-Afrika – zullen technologie en opleidingen krijgen om mRNA-vaccins (dat is de vernieuwende technologie achter de vaccins van Pfizer en Moderna) te produceren. In Kaapstad heeft de WHO in samenwerking met het Afrikaanse Biotechbedrijf Afrigen een soort kenniscentrum opgericht om zelf mRNA-vaccins te ontwikkelen, op basis van het deeltje van de formule van het Moderna-vaccin dat wel publiek beschikbaar is. Eerder deze maand kon Afrigen aankondigen dat het de ‘vaccincode gekraakt had’, en zo een eigen vaccinkandidaat ontwikkeld had.

Hinderpalen

Op termijn kan dit project de zelfredzaamheid van Afrika op vlak van vaccins bevorderen, maar er zijn nog belangrijke hinderpalen. In het allerbeste scenario komt de prik van Afrigen ten vroegste in 2024 op de markt. Dat is als de kandidaat alle testfases met glans doorstaat, en dan moet nog blijken of het even doeltreffend is als andere vaccins. Mits Moderna technologie en knowhow zou willen delen, zou die tijdspanne drastisch verkort kunnen worden, zegt Artsen Zonder Grenzen in een reactie.

Bovendien kan Moderna alsnog roet in het eten gooien. Donderdag maakte Reuters bekend dat het bedrijf onlangs nieuwe patenten heeft aangevraagd in Zuid-Afrika. Waarnemers vrezen dat dit erop kan wijzen dat Moderna zal proberen te voorkomen dat de Afrikaanse vaccinhub een eigen versie van het mRNA-vaccin maakt.

Om de Afrikaanse vaccinhubs, die zowel productie- als opleidingscentra moeten worden, doeltreffend te doen werken, moeten ze toegang hebben tot de knowhow en de technologie achter de bestaande vaccins. Er bestaat een platform waar fabrikanten en universiteiten vrijwillig kennis en gegevens kunnen delen over geneesmiddelen, C-TAP. Maar tot nog toe heeft geen enkel groot farmabedrijf daar een betekenisvolle bijdrage aan geleverd inzake COVID-vaccins. Een TRIPS-vrijstelling zou dit probleem oplossen.

Tegenstellingen in Europese solidariteit

Cyril Ramaphosa verwelkomde de steun om de lokale productiecapaciteit op te krikken, maar wees tegelijk op de tegenstellingen in de Europese inspanningen voor vaccingelijkheid.

‘Het is uiteraard geen toeval dat Europa de TRIPS-vrijstelling afblokt.’
Kristof Decoster (ITG)

‘Nu kom ik tot een ongemakkelijk punt’, zei Ramaphosa na het obligate dankwoord. ‘Regeringen die het echt serieus menen met het streven naar wereldwijde toegang tot vaccins, zouden ervoor moeten zorgen dat ons voorstel omtrent de TRIPS-vrijstelling goedgekeurd wordt, in plaats van zich te verschuilen achter de intellectuele eigendomsrechten en de winstgevendheid van de fabrikanten’, zei hij. De Zuid-Afrikaanse president voegde eraan toe dat donaties nooit een duurzame manier kunnen zijn om veerkracht op te bouwen.

Winstgevendheid

Kristof Decoster, die aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde onderzoek doet naar internationaal gezondheidsbeleid, onderschrijft grotendeels het standpunt van Ramaphosa.

‘Met de Zuid-Afrikaanse vaccinhub is er zeker sprake van vooruitgang, maar zoals Ramaphosa aangeeft zou het project een stuk beter functioneren indien het gecombineerd wordt met een TRIPS-vrijstelling’, zegt hij via e-mail. ‘Het is uiteraard geen toeval dat Europa dit afblokt.’

Hij wijst erop dat er wel een aantal positieve aspecten zijn aan de Europese steun. Zo wordt er naast de financiële steun ook ingezet op het creëren van een breder ecosysteem voor vaccinproductie, en stelt het blok expertise ter beschikking op vlak van regelgeving.

‘We worden geconfronteerd met een wereldwijde pandemie waar we nog lang mee zullen moeten leven’, zei Ramaphosa nog op de persvoorstelling. ‘Het enige wat we vragen is een TRIPS-vrijstelling die beperkt is in de tijd, om landen die moeilijk aan vaccins geraken toegang te geven tot vaccins. We spreken hier over de levens van honderden miljoenen mensen, tegenover de winstgevendheid van een paar bedrijven. Het is onaanvaardbaar dat Afrika voortdurend achter in de rij staat als het gaat om toegang tot medicijnen.’