Amerikaanse president speelt Russische roulette met Iran

Donald Trump maakte het al duidelijk tijdens zijn toespraak voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in september. Hij vindt het nucleair akkoord dat Iran sloot met de VS, Rusland, China, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en de EU een van de vreselijkste internationale afspraken ooit. Dat Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), zoals het akkoord officieel heet, werd door de Amerikaanse president omschreven als ‘de slechtste transactie die de VS ooit ondertekend hebben’ en ‘een schande voor de VS’, een akkoord dat hij niet zou naleven ‘als het dient om achter de schermen toch een atoomprogramma op te bouwen’. Het klonk als een aankondiging van het einde van het akkoord 2015, uitgesproken op het spreekgestoelte van de Verenigde Naties. ‘U hebt hierover het laatste word nog niet gehoord’, besloot Trump.

CC Gage Skidmoer (CC BY-SA 2.0)​

Wat betekent decertificeren?

Dat laatste woord is ook deze week niet te verwachten, al is er quasi zekerheid dat Donald Trump voor 15 oktober het Iran-Akkoord zal “decertificeren”. Dat klinkt alsof Trump zal aankondigen dat Iran zich niet houdt aan de afspraken en dat hij het akkoord daarom zal opzeggen. Maar dat is het niet, want dat kan de Amerikaanse president niet eenzijdig. En bovendien heeft ook de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson de vaststellingen van het Internationaal Atoomagentschap (IAEA) dat Iran zich wél houdt aan het akkoord onderschreven. Al acht keer, net als alle andere partijen die op van 14 juli 2015 hun handtekening zetten onder het JCPOA. Al is de kans dat Trump zich laat tegenhouden door Tillerson vele malen kleiner dan de kans dat Tillerson plaats moet maken voor de Wereld volgens Trump.

Federica Mogherini: ‘Het Iran-akkoord is geen bilateraal maar een multilateraal akkoord’

Het certificeren of decertificeren is geen onderdeel van het JCPOA, maar van de goedkeuringsprocedure die het Amerikaanse parlement, gedomineerd door de Republikeinse Partij, toevoegde toen de Democratische president Obama het akkoord voorlegde. Elke 90 dagen moet de president tegenover het parlement verklaren dat het akkoord het belang van de nationale veiligheid van de VS dient. Donald Trump heeft die verklaring nu al tweemaal afgelegd, maar hij is volgens alle bronnen van plan om voor de deadline van 15 oktober die steun in te trekken, en dus het akkoord te decertificeren. Daarmee gebeurt verder niets. De VS blijven gewoon onderdeel van het internationale akkoord, want, benadrukte de Europese “buitenlandminister” Federica Mogherini in New York, ‘het JCPOA is geen bilateraal maar een multilateraal akkoord, dat zelfs de originele ondertekenaars overstijgt want het is opgenomen door de internationale gemeenschap’.

De geest van het akkoord

De argumenten voor het afwijzen van het akkoord zijn nauwelijks verbonden met het akkoord zelf, dat uitsluitend focust op het eventuele atoomprogramma van Iran. Zowel James Mattis, de minister van Defensie, Rex Tillerson, minister van Buitenlandse Zaken, als H.R. McMaster, de hoogste raadgever over Nationale Veiligheid, hebben trouwens publiek verklaard dat Iran zich houdt aan de verplichtingen van het akkoord én dat het van nationaal belang is dat de VS onderdeel blijven van dat akkoord.

Mattis, Tillerson én McMaster hebben publiek verklaard dat Iran zich houdt aan de verplichtingen en dat het van nationaal belang is dat de VS onderdeel blijven van dat akkoord.

Het is dus niet “de regering Trump” die gefrustreerd is over het JCPOA, maar de president zelf en een kleine kring Republikeinen van de harde lijn. Volgens waarnemers is de regering Trump daarom nu al bezig met het bewerken van het parlement om de mogelijk desastreuze gevolgen van de beslissing van de president in te dijken en te voorkomen.

Een van de redenen waarom het akkoord in de ogen van die harde lijn verworpen moet worden, is de sunset clause die erin zit: na 2025 zou Teheran de handen vrij krijgen om toch aan een militair atoomprogramma te werken. Voorstanders van het akkoord wijzen in dat verband op de verplichtingen van Iran onder het Non Proliferatie Verdrag, wat onverminderd en zonder tijdslimiet zo’n nucleair programma verbiedt. Het ultieme argument van het Trump-kamp is dan dat Iran zich niet houdt aan “de geest van het akkoord”, een geest die eenzijdig geïnterpreteerd wordt vanuit Washington.

De verwijten die de Amerikaanse president maakt aan het adres van de Iraanse overheid zijn veelvuldig: dat Teheran in het Midden-Oosten een destabiliserende rol speelt -met name door zijn steun aan het regime van Al-Assad in Syrië en de Houthi’s in Jemen; dat het een van de belangrijkste staatssponsors van internationaal terrorisme is -en dan verwijst hij uiteraard naar de banden met de Libanese militie Hezbollah, maar ook naar de steun aan regeringsgezinde milities in Syrië; dat het geen einde maakt aan de ontwikkeling van ballistische raketten; dat het massaal de mensenrechten schendt van zijn eigen bevolking.

Dat Trump in één adem verwijst naar de goede samenwerking met Saoedi-Arabië om al die kwalen te bestrijden en dat zijn standpunt over het akkoord met Iran tijdens de Algemene Vergadering van de VN bondig samengevat werd door de Israëlische eerste minister Netanyahu (‘fix it or nix it’), maakt de geloofwaardigheid van zijn positie internationaal niet sterker.

Regime change

De meeste Europese landen zijn het wel eens met de kritiek op het Iraanse mensenrechtenbeleid of het regionale buitenlandse beleid van Iran, maar haast niemand is bereid om die kritiek te gebruiken als argument om net dat akkoord op te blazen dat Iran opnieuw betrekt in de internationale politiek.

Voor Europa dient het JCPOA een dubbel doel: het akkoord voorkomt een eventuele ontwikkeling van een militair atoomprogramma én het versterkt de meer open elementen binnen het Iraanse regime, waardoor de mogelijkheid groeit om het ook over mensenrechten en regionale ambities te hebben. Dat is de betekenis van de ondubbelzinnige bevestiging door Federica Mogherini: ‘The JCPOA is working and delivering’ -het akkoord functioneert en levert resultaten af. En dat betekent onder andere dat Iran de capaciteit om militair bruikbaar verrijkt uranium te produceren effectief afbouwt.

‘Regime change werkt zelden en als de strategie wel succesvol is, produceert ze meestal resultaten die erger zijn dan het oorspronkelijke probleem’

In zijn toespraak voor de VN leek Donald Trump zijn hoop heel erg te stellen op een volksopstand tegen de huidige regering en de Islamitische Republiek. ‘De dag zal komen dat het volk moet kiezen tussen een verdere afdaling in armoede of een terugkeer naar de trotse geschiedenis die hen opnieuw in staat zal stellen in vrede, vrijheid en welvaart te leven’, zei de president.

‘Regime change from within is een heel populaire idee onder Iran-haviken’, schrijven Emma Ashford en John Glaser in Unforced Error, een recent rapport voor het Cato Institute. ‘Het is een strategie waarin de Verenigde Staten een combinatie hanteren van strenge sancties en subsidies voor Iraanse pro-democratiegroepen om het regime te doen wankelen. Het probleem met die benadering is alvast het ontbreken van betrouwbare groepen om te steunen. Maar een fundamenteler probleem is dat regime change zelden werkt, en dat de strategie -als ze wel succesvol is- meestal resultaten produceert die erger zijn dan het oorspronkelijke probleem.’

CC EEAS (CC BY-NC 2.0)​

Pingpong met internationale vrede

Na een decertificering van het nucleair akkoord met Iran door de Amerikaanse president heeft het parlement 60 dagen de tijd om zich te beraden over eventuele verdere stappen, zoals het herintroduceren van strengere sancties. Het parlement moet trouwens om de 120 dagen de herintroductie van die oude sancties expliciet afwijzen. Als dat niet gebeurt, kan de regering op eigen kracht sancties instellen. Op die manier is in Washington een voortdurende pingpong bezig tussen regering en parlement rond een eventuele verstrenging van het Amerikaanse sanctieregime tegen Iran.

De meest voor de hand liggende conclusie in Teheran zou zijn dat onderhandelen met het Westen en het respecteren van gezamenlijk afgesproken regels geen enkele zin meer heeft

Zodra er nieuwe sancties in werking zouden treden, of oude opnieuw ingesteld worden, schenden de Verenigde Staten de afspraken van het JCPOA. Dat betekent meteen dat de VS zich internationaal isoleren, wat -na de terugtrekking van de VS uit het klimaatakkoord van Parijs en het verwerpen van internationale handelsakkoorden- levensbedreigend zou worden voor de multilaterale wereldorde die de VS na de Tweede Wereldoorlog zelf hebben ingesteld.

De EU, Rusland en China hebben al duidelijk gemaakt dat zij geen enkele reden zien om het verdrag op te zeggen of te heronderhandelen. En Iran heeft in nog duidelijkere woorden laten weten dat een uitstap van de VS zeker niet zal resulteren in een heronderhandeling, maar mogelijk wel in een herbekijken van de eigen opties en posities -al is de kans groot dat Iran zich aan het akkoord houdt zo lang de andere partijen dat ook doen.

Federiga Bindi, professor aan de Johns Hopkins universiteit en aan de universiteit van Rome, zegt op de website van de Carnegie Stichting dat de meest voor de hand liggende conclusie in Teheran in dat geval zou zijn dat onderhandelen met het Westen en het respecteren van gezamenlijk afgesproken regels geen enkele zin meer heeft. Dat zou overigens ook de boodschap zijn voor landen als Noord-Korea. Een eenzijdige Amerikaanse uitstap uit het akkoord zou dan ook een zware klap zijn voor het streven naar non-proliferatie van kernwapens.

De Verenigde Staten isoleren zichzelf

‘Het atoomakkoord lijkt een keerpunt te worden in het trans-Atlantische relaties’, zegt Koert Debeuf, Midden-Oostenkenner en directeur van het Tahrir Institute for Middle East Policy Europa aan Carnegie. ‘Europa mag de VS niet volgen als dat voor de komende jaren schadelijk is voor de geloofwaardigheid van zijn eigen buitenlands beleid.’ Europa is zich daarom nu al aan het voorbereiden om een juridisch antwoord klaar te hebben voor de mogelijke introductie van “secundaire sancties” door de VS: sancties tegen bedrijven uit andere landen die toch handel drijven met Iran.

Republikeinse senator Bob Corker: de roekeloosheid waarmee Donald Trump aan buitenlands beleid doet duwt de wereld steeds meer naar de afgrond van een derde wereldoorlog

Want als Europa voor zo’n aanpak zou buigen en de miljardencontracten die het voorbije jaar zijn afgesloten of op stapel staan opnieuw zou opzeggen onder Amerikaanse druk, dan is de kans dat het JCPOA overleeft erg klein. En dat zou betekenen dat over afzienbare tijd Israël niet langer de enige atoombom van het Midden-Oosten zou bezitten. Niet alleen de hardliners van het regime, maar ook president Rouhani en minister van Buitenlandse Zaken Javed Zarif hebben al laten verstaan dat het verdwijnen van het nucleair akkoord wellicht de hervatting van het nucleaire programma zal betekenen -al blijven ze tegelijk herhalen dat ze niet de intentie hebben of ooit gehad hebben om een atoomwapen te produceren, dat door de Opperste Leider Khamenei haram verklaard is.

Begin deze week zei de Republikeinse senator Bob Corker in een interview met de New York Times dat de roekeloosheid waarmee Donald Trump aan buitenlands beleid doet de wereld steeds meer doet opschuiven naar de afgrond van een derde wereldoorlog. Wat die vaststelling nog grotesker maakt, is dat de hele aanpak van Iran, gezien de internationale consensus over het goede functioneren van de nucleaire deal, bijna uitsluitend voor Amerikaans binnenlands gebruik bedoeld lijkt. Na het mislukken van de pogingen om Obamacare te schrappen en de zero vooruitgang met de Mexicaanse muur, wil Trump zijn daadkracht op een andere manier bewijzen, zeggen waarnemers. Dat de Verenigde Staten op die manier cruciale bondgenoten als de EU en noodzakelijke partners als China en Rusland voor schut zetten, neemt hij er blijkbaar zonder zorgen bij. De bezorgdheid aan de andere kant van de mentale muur neemt intussen hand over hand toe.