‘Begrijpen die mensen waar ik vandaan kom?’

Het leven van de Zuid-Soedanees Koat Diw Gach is met slechts enkele papieren gedocumenteerd: een paspoort, een kleurenkopie van een huwelijksakte, twee diploma’s en een verblijfskaart. Voorlopig volstaat dat niet om zijn vrouw en dochter naar België te laten komen.

‘Ik ben opgegroeid in een vluchtelingenkamp in Ethiopië. Mijn vader vocht toen bij het rebellenleger in Zuid-Soedan. Dankzij UNHCR (de VN-Vluchtelingenorganisatie, red.) kon ik studeren aan een Ethiopische universiteit. Ik behaalde er een diploma Geologie en ben cum laude afgestudeerd.’

Nadat Zuid-Soedan in 2011 officieel onafhankelijk werd, kon Koat terug naar zijn thuisland. ‘Ik ging aan de slag in de mijnbouw. De eerste twee jaren ging alles goed.’ Maar in 2013 liepen de spanningen tussen de Nuer- en de Dinka-leiders hoog op, waardoor ’s werelds jongste land opnieuw in een burgeroorlog belandde. ‘Ons huis werd vernield, familieleden werden vermoord. Mijn vader sloot zich aan bij de troepen van de oppositie. Hij waarschuwde mij dat ze wisten dat ik zijn zoon was en dat er een aanslag op mij was gepland. Ik vluchtte net op tijd. Mijn twee collega’s werden twee weken later tijdens het werk vermoord.’

Koat ging een tijd op de grens tussen Ethiopië en Zuid-Soedan wonen. Hij werd er verliefd en trouwde in de lokale kerk van Pagar met de jonge vrouw. ‘Je weet hoe dat gaat bij ons. Als je wil samen zijn met iemand, moet je huwen.’

Aanvankelijk hadden de gehuwden geen officiële huwelijksakte. ‘Het religieuze ritueel is het belangrijkste. Maar ik kreeg een beurs en kon in België studeren, dus daarom vroegen we de kerk wel om officiële documenten. Mijn vrouw is met die verklaring dan een huwelijksakte gaan halen bij de lokale autoriteiten aan de Ethiopische kant van de grens.’

Dat die ambtenaar Gambella als plaats van het huwelijk noteerde in plaats van Pangar, viel haar niet op. Maar de fout zou nog jarenlang gevolgen hebben voor het koppel.

Kleurenkopie

‘Wanneer je in België een huwelijk een huwelijk wil laten erkennen dat in het buitenland is afgesloten, moet je iets op papier hebben’, legt professor internationaal privaatrecht Jinske Verhellen (UGent) uit. ‘En als je met je huwelijksakte in het buitenland iets wil beginnen, moet je die eerst laten legaliseren. Dat houdt een keten van handtekeningen en stempels in, waarbij elke handtekening of stempel verklaart dat de vorige authentiek is.’

Een gelegaliseerde akte is de eerste vereiste voor het verkrijgen van een visum voor gezinshereniging, en daar struikelen al veel families over.

‘Vreemd genoeg is mijn akte wel gelegaliseerd’, legt Koat uit. ‘Maar de stempels werden wel geplaatst op een geplastificeerde kleurenkopie van de originele huwelijksakte.’ Hoe dat kan, is een heel verhaal. Als beursstudent begon Koat in 2016 aan een managementopleiding aan de VUB. Zijn vrouw ging niet mee. ‘Het was een moeilijke tijd. Ik voelde me vaak alleen. Ook gold de beurs niet voor het tweede jaar.’

Na dat eerste jaar vroeg hij officieel asiel aan in ons land. ‘Ik kreeg onderdak in een asielcentrum vlak bij de VUB. Zo kon ik mijn studie verderzetten. Maar in een kamer met acht personen, daar verdwijnt al eens iets. Op een dag waren mijn laptop en de tas met de officiële huwelijksakte verdwenen. Ik had ooit wel het document ingescand en aan mijn vrouw bezorgd.’

Met een afdruk van de kopie, netjes geplastificeerd, trok zijn echtgenote naar het ministerie van Buitenlandse Zaken in Ethiopië. Daar luisterden ze naar haar verklaring en plaatsten ze de nodige handtekeningen en stempels.’

In 2018 werd Koat in ons land erkend als vluchteling en startte hij de procedure voor gezinshereniging op. ‘Ik dacht dat alles goed zou komen, omdat ze het in Ethiopië kennelijk niet vreemd vonden dat de huwelijksakte een kopie was.’

Maar de kopie riep bij de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) wel vragen op. Koat werd in België uitgenodigd voor een interview en zijn vrouw Nyaduach op de Belgische ambassade in Ethiopië. Ze verklaarden allebei dat ze gehuwd waren in Pangak. Vreemd, was het oordeel, gezien de akte Gambella vermeldt. Een menselijke fout, legde Koat uit.

Maar die verklaring volstond niet. In de zomer van 2019 kregen Koat en Nyaduach het nieuws dat hun verzoek werd afgewezen. De menselijke fout en de gekopieerde akte deden een schijnhuwelijk vermoeden, stond te lezen. ‘Ik zat in zak en as toen ik mijn advocaat ontmoette.’

Recht op een gezinsleven?

Diezelfde advocaat gaf de jongeman ook weer hoop. ‘Het ontbreken van een gelegaliseerd document geeft DVZ (de Dienst Vreemdelingenzaken, red.) voldoende reden om een aanvraag af te wijzen’, legt professor Verhellen uit. ‘Maar er zijn landen en omstandigheden waarin zo’n legalisatie onmogelijk is. Denk maar aan Somalië, een land waarvan geweten is dat overheidsdiensten er niet meer functioneren. In zo’n gevallen kan een familierechtbank er een uitspraak over doen.’

‘Tot enkele jaren geleden werd nog enige soepelheid getoond als een document een kleine fout bevatte. Nu zien we dat die kleine fout een reden is om het verzoek tot gezinshereniging af te wijzen.’
Herlinde Martens (federale Ombudsdienst)

Vluchtelingen uit Eritrea een Somalië botsen al jarenlang op problemen met ontbrekende gelegaliseerde akten. Maar ook Afghanen hebben, sinds de machtsovername door de Taliban, moeite om nog aan de nodige documenten te raken. Janan, bijvoorheeld: hij is al zeven jaar in ons land. Hij sloeg op de vlucht toen de Taliban zijn broer vermoordden. Hij liet zijn vrouw en dochter van een jaar oud achter in Afghanistan. Janan werd in België erkend als vluchteling, maar ook hij struikelde nadien over de procedure van gezinshereniging. ‘Het was een religieus huwelijk. Wij hebben niet de gewoonte om een akte te vragen. Mijn vrouw heeft dat nadien gedaan.’

Maar de akte bevatte fouten, vertelt Janan, waardoor de aanvraag werd afgewezen. Zijn vrouw is analfabete en had niet gezien dat de voor- en familienaam van Janan niet op de juiste plek ingevuld waren. Ook zijn geboortedatum was niet correct. De visumaanvraag werd afgewezen. Sinds de Taliban weer aan de macht zijn, moeten zijn vrouw en dochter onderduiken en is alle administratie alleen maar moeilijker geworden. Zijn dochtertje is intussen zeven.

Het Federaal Migratiecentrum Myria riep recent nog op om het recht op een gezinsleven van vluchtelingen beter te beschermen. ‘Het is in deze huidig context bijzonder moeilijk, zo niet onmogelijk om de vereiste documenten te verzamelen en de aanvraag voor gezinshereniging of voor een humanitair visum in te dienen bij de bevoegde diplomatieke post in Islamabad’, schreef het centrum in een recente nota.

Volgens Myria moeten maatregelen worden genomen om te vermijden dat het recht op gezinshereniging onrealiseerbaar wordt. Ook de VN-vluchtelingenorganisatie, UNHCR, roept landen op om begrip te tonen voor de problemen waarmee vluchtelingen geconfronteerd worden om aan de administratieve voorwaarden te voldoen. De organisatie stelt een meer pragmatische en flexibele aanpak voor.

Nochtans is de evolutie eerder omgekeerd, stelt Herlinde Martens van de federale Ombudsdienst vast: ‘Tot enkele jaren geleden toonde DVZ nog enige soepelheid wanneer een document van de burgerlijke stand of een vonnis een kleine fout bevatte. Het visum werd vaak toch verleend op voorwaarde dat de aanvrager een gecorrigeerd document meebracht. Nu stellen we vast dat een document met zelfs een kleine fout een reden wordt om het verzoek om gezinshereniging af te wijzen.’

‘DVZ toont in de praktijk al heel wat flexibiliteit voor de Afghanen’, reageert staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V). Zij kunnen, laat haar woordvoerder weten, wel degelijk een visumaanvraag indienen zonder gelegaliseerde documenten. DVZ onderzoekt de motivaties daarvoor. Wat de slaagkansen van zulke aanvragen zijn, kunnen ze bij Myria nog niet inschatten. Daar herhalen ze de aanbeveling aan DVZ om een transparant en omkaderend beleid te voeren.

Koat Diw Gach, erkend vluchteling uit Zuid-Soedan: ‘Ik weet dat ik hier veilig ben. Net daarom wil ik ook dat mijn familie hier veilig kan zijn.’

© Elien Spillebeen

Zwanger

Een verdachte akte kan twijfel zaaien over het huwelijk: heeft het wel echt heeft plaatsgevonden en is er geen sprake van fraude? Maar vaak wordt zo’n fout gebruikt als argument om een vermoeden van schijnhuwelijk te onderbouwen, en dat houdt juridisch gezien niet altijd steek. Een schijnhuwelijk is namelijk een huwelijk dat wél heeft plaatsgevonden. Bij een vermoeden van schijnhuwelijk is er twijfel over de motivatie van het huwelijk. Daarbij wordt de vraag gesteld of het huwelijk enkel voltrokken is met het oog op de migratie van de huwelijkspartner.

Onduidelijkheid over een akte leidt bij de Dienst Vreemdelingenzaken vaak te snel tot de beschuldiging van een schijnhuwelijk.

Maar bij Koat en zijn vrouw gaan zowel de betwiste akte als hun getuigenis over het huwelijk dat in 2015 werd voltrokken. Toen wist het koppel nog niet eens dat Koat zou migreren naar België. Van een schijnhuwelijk kán in dat geval dus geen sprake zijn.

De rechter bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RVV) heeft niet de bevoegdheid om zich uit te spreken of de huwelijksakte erkend kan worden, maar oordeelt wel of DVZ de beslissing voldoende heeft onderbouwd. In het dossier van Koat en Nyaduach was dat niet het geval, oordeelt de rechter. De eerste beslissing van DVZ werd dus geannuleerd. Ook de beslissing van DVZ over het dossier van Janan werd overigens geannuleerd door de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen.

Onduidelijkheid over een akte leidt bij de Dienst Vreemdelingenzaken vaak te snel tot de beschuldiging van een schijnhuwelijk. ‘Het is hemeltergend dat vaak fouten gemaakt worden bij DVZ’, reageert de advocaat van Koat, Benoit Dhondt.

Koat en Nyaduach dienden daarop opnieuw een visumaanvraag in. Intussen was de gezinssituatie van het echtpaar ook veranderd. ‘Ik was begonnen aan een masteropleiding Geologie aan de Universiteit Gent en werkte ook bij Katoennatie. Mijn vrouw en ik konden elkaar ontmoeten in Rwanda, waar we ons relatief veilig achtten. Nadien bleek ze zwanger.’ Die tweede aanvraag tot gezinshereniging was daarom voor Koat belangrijker dan ooit. ‘De afstand werd steeds moeilijker. Mijn vrouw had heel veel stress zonder familie in de buurt.’

‘Waar moet je de stem van de stemlozen laten horen, vraag ik me af?’
Koat Diw Gach, erkend vluchteling uit Zuid-Soedan

DVZ wees ook de nieuwe aanvraag af. ‘Dat die beslissing gestaafd werd met exact dezelfde argumenten, en dat de zwangerschap van mevrouw zelfs niet werd opgenomen in de beoordeling, is verontrustend’, vindt Dhondt. Enkele maanden later annuleerde de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen ook die tweede negatieve beslissing.

‘Mijn dochter is in de zomer van 2021 geboren. Meer dan een jaar later leven we nog steeds gescheiden. Nu moeten we opnieuw de procedure doorlopen. Ik heb opnieuw meer dan 600 euro moeten uitgeven aan dossierkosten. Dit keer moesten we een DNA-test toevoegen die de band tussen mijn dochter en mij bewijst.’ De kosten daarvoor heeft Koat al betaald. Maar de uitnodiging om de dochter te laten testen, heeft zijn vrouw nog niet ontvangen.

‘Ik kom van een land waar een revolutie tot de onafhankelijkheid heeft geleid. Ik voel dat me onrecht wordt aangedaan, en ik ben niet de enige. Maar ik weet niet waar ik hier naartoe moet om dit onrecht aan te kaarten. Waar moet je de stem van de stemlozen laten horen, vraag ik me af?’

Botsend recht

Ongeveer 15 procent van de vragen tot annulatie van de beslissingen van de DVZ wordt effectief ingewilligd, schat de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen. ‘Het is moeilijk om te zeggen hoeveel van die dossiers over gezinshereniging gaan’, verduidelijkt RVV-persmagistraat Frédéric Tamborijn. ‘Daarvoor zouden we de arresten grondig moeten nalezen.’

Maar een oefening op basis van zoektermen geeft Tamborijn wel een vermoeden dat de annulatiegraad bij gezinshereniging wel hoger ligt dan gemiddeld. In dossiers waar een verband is met gezinshereniging, willigt de RVV één op de vijf tot één op de vier van die verzoeken tot annulatie in, schat Tamborijn. ‘Dat verbaast niet echt, gezien de materie zeer ingewikkeld is. Enigszins typerend voor gezinsherenigingszaken is dan ook de regelmatig terugkerende vraag naar de correcte interpretatie van de bijzonder ingewikkelde regelgeving.’

‘Centrale vraag is: hoe gaan we om met rechtssystemen die anders zijn dan het onze, bijvoorbeeld omdat de burgerlijke stand geen centrale rol speelt bij de huwelijkssluiting?’
Jinske Verhellen, professor internationaal privaatrecht (UGent)

Dat het moeilijke materie is, bevestigt ook professor Verhellen. ‘In deze dossiers moet de DVZ loskomen van het eigenlijke migratierecht en de bril opzetten van het internationaal privaatrecht. Dat is aparte regelgeving. In dossiers van gezinshereniging merk je dat deze twee rechtsdomeinen botsen. Het internationaal familierecht of internationaal privaatrecht zit vaak gevangen in die migratiecontext.

Centrale vraag in het internationaal privaatrecht is hoe we bruggen kunnen bouwen tussen rechtssystemen. Hoe gaan we om met rechtssystemen die anders zijn dan het onze, bijvoorbeeld omdat de burgerlijke stand geen centrale rol speelt bij de huwelijkssluiting? Hoe kunnen we bijvoorbeeld een religieus huwelijk van een Pakistaanse minderheid, de Ahmadi, erkennen in België? Of hoe werkt gezinshereniging in het kader van een islamitische kafala, een vorm van voogdij die geen adoptie is?

Het internationaal privaatrecht probeert open te denken, vanuit het fundamenteel recht op een juridische identiteit. Het migratierecht daarentegen is gericht op denken vanuit het eigen rechtssysteem en het afschermen voor anderen. Dat zijn twee verschillende dynamieken die vaak botsen, zeker in dossiers van gezinshereniging.’

Verhellen wijst er wel op dat België soms wel met twee maten en twee gewichten werkt. In haar onderzoek maakte ze ooit de vergelijking met dossiers van internationaal draagmoederschap. ‘We vinden een oplossing van zodra de vraag naar erkenning van buitenlandse huwelijks- of geboorteakten voorgelegd wordt buiten een migratiecontext. Neem bijvoorbeeld een Belgisch koppel, twee mannen, die de erkenning willen van de geboorteakte van hun kind geboren in de VS uit draagmoederschap. In deze geboorteakte staan beide mannen als vader/ouder geregistreerd. In dergelijke situaties zien we dat rechtbanken een soort duovaderschap erkennen, terwijl we in ons Belgisch recht wel het meemoederschap maar niet het meevaderschap kennen. Zulke creatieve oplossingen staan in schril contrast met de dossiers in een migratiecontext waarbij ouderschap of huwelijken vaak als frauduleus worden weggezet.’

Wat zou RVV doen?

‘Gelukkig is er een RVV en een familierechtbank waar mensen terechtkunnen. Ik blijf geloven in de kracht en onafhankelijkheid van onze rechtbanken’, benadrukt Verhellen. Maar die juridische weg vraagt veel expertise, geld en tijd. Het roept de vraagt op of de Dienst Vreemdelingenzaken te veel in de logica is geraakt van wantrouwen tegenover buitenlandse documenten.

‘Ik geloof zeker dat er fraude wordt gepleegd’, reageert Koat, ‘maar men mag toch niet bij elk dossier uitgaan van fraude? Soms vraag ik me af of de mensen die de beslissingen nemen echt begrijpen waar we vandaan komen.’

Sociologe Carla Mascia (ULB) deed recent onderzoek naar hoe de ambtenaren bij DVZ hun beslissingen nemen. Ze vatte haar conclusies samen in het boek Administrer le regroupement familial, dat in september gepubliceerd werd. ‘De medewerkers zijn er zich wel degelijk goed van bewust dat ze in een erg juridische context werken. Maar het zijn vaak geen juristen van opleiding. Ze bouwen hun expertise op met eigen ervaring en die van hun collega’s.’

‘Ik weet dat ik hier veilig ben. Net daarom wil ik ook dat mijn familie hier veilig kan zijn.’
Koat Diw Gach, erkend vluchteling uit Zuid-Soedan

Wanneer de RVV beslissingen van de Dienst Vreemdelingenzaken annuleert, betekent dat extra werk voor de dienst, extra dossiers die boven op de stapel komen, legt Mascia uit. DVZ heeft de verplichting om binnen de negen maanden, of in sommige gevallen vijftien, een antwoord te formuleren. Dat zorgt voor een hoge werkdruk, die de dienst wil vermijden.

‘De medewerkers zijn geen juridisch experten, maar ze redeneren wel heel sterk vanuit de vraag wat de RVV achteraf met hun beslissing zou doen. “Hoe zou een advocaat hiermee aan de slag gaan?”, vragen ze zich vaak af. Migratieambtenaren worden wel op de hoogte gebracht wanneer de rechtbank hun beslissing annuleert, maar niet wanneer die hun beslissing bekrachtigt’, leerde Mascia. Ze krijgen dus weinig feedback over wat ze wél goed doen.

De dienst Geschillen bij DVZ voegt systematisch alle annulatiearresten van de RVV toe aan het elektronisch dossier van de betrokkenen, reageert het kabinet van staatssecretaris De Moor. Diezelfde dienst Geschillen zou ook een aanbeveling aan de dossierbehandelaar moeten toevoegen, stelt het kabinet.

Belangrijke arresten worden bovendien uitvoerig geanalyseerd en opgenomen in de interne nieuwsbrief, verdedigt de woordvoerder van De Moor. Deze werkwijze zou nochtans niet mogen toelaten wat Koat overkwam: twee keer een beslissing op basis van gelijkaardige argumenten, waarop die beslissing twee keer vernietigd moest worden.

Koat ziet zijn toekomst voor zichzelf en zijn familie op korte termijn graag in België. ‘Ik weet dat ik hier veilig ben. Net daarom wil ik ook dat mijn familie hier veilig kan zijn.’ Op de lange termijn ligt hun toekomst in Zuid-Soedan, vertelt hij: ’Ik werk van hieruit mee aan de vredesonderhandelingen in mijn land.’

Koats uiteindelijke ambities zijn niet de minste. ‘Ik wil mijn masteropleiding Geologie afwerken en hoop daarmee hier een baan te vinden. Maar uiteindelijk wil ik president worden van Zuid-Soedan en op het hoogste niveau mijn land beter maken.’

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dat proMO* voor slechts 4 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.