‘Beseffen we nu beter wat opsluiting met een mens doet?’

‘We zitten bijna een jaar collectief in isolatie. Mensen weten ondertussen hoe vrijheidsbeperking aanvoelt.’

CC0

Na bijna een jaar samenleven met een ongrijpbaar virus dat ons sociaal leven lam legt, beseffen we des te meer hoe belangrijk de medemens én onze vrijheid voor ons zijn. Vrijheidsbeperking is dagelijkse kost voor de 10.500 gedetineerden die België rijk is. Welke ruimte is er voor alternatieven? ‘Opsluiting raakt je tot in het diepst van je mens-zijn.’

Op 13 maart zal het een jaar geleden zijn dat België de eerste lockdown uitriep. Sindsdien volgden versoepelingen en verstrengingen elkaar op. Jong en oud ziet zich verstoken van voldoende sociaal contact. Op winkels en openbare plaatsen na zijn er nagenoeg geen plaatsen waar mensen, vrienden of familie, elkaar nog kunnen ontmoeten. Het gebrek aan verbinding weegt.

Het is een herkenbare situatie voor de 10.500 gedetineerden in onze Belgische gevangenissen. ‘Ik hoop dat men nu meer dan ooit beseft wat opsluiting met een mens doet. We zitten bijna een jaar collectief in isolatie. Mensen weten ondertussen hoe vrijheidsbeperking aanvoelt.’

Aan het woord is Hans Claus, gevangenisdirecteur in Oudenaarde en oprichter van vzw De Huizen. ‘Als je een mens beperkt in zijn relatie met anderen wordt die in het diepst van zijn kern geraakt. Maar toch vinden wij dat dit niet volstaat voor gedetineerden. Er moet nog een straf bovenop komen.’

‘Wat lost iemand in extreme isolatie zetten op?’

Eenzelfde geluid klinkt bij Luk Vervaet, activist en oud-gevangenisleraar. ‘De coronapandemie zou ons aan het denken moeten zetten over ons penitentiair systeem. We ondervinden wat het is om een lockdown te zitten en we zien hoe schadelijk dit is voor onze menselijke relaties en ontwikkeling. Een mens heeft sociaal contact nodig om te kunnen bestaan. Wat lost iemand in extreme isolatie zetten op?’

Recidive

Niet veel, lijkt een eerste blik op de cijfers te zeggen. Een studie uit 2015 van het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC) toonde aan dat 57 procent van alle gedetineerden binnen ongeveer achttien jaar recidiveren. 72,5 procent van die groep hervalt binnen de vijf jaar. Recentere cijfers zijn niet beschikbaar, aangezien België in tegenstelling tot veel andere Europese landen recidivecijfers niet opvolgt.

Kathleen Van De Vijver, woordvoerster van het gevangeniswezen nuanceert: ‘Het is niet zo evident om dergelijke cijfers bij te houden. Wie bijvoorbeeld eerst een gevangenisstraf uitzit, dan recidiveert en daarvoor een werkstraf krijgt, belandt niet in onze statistieken. Wij kennen enkel de cijfers van mensen die opnieuw in de gevangenis belanden. Op basis van observaties schatten we dat ongeveer vijftig procent recidiveert.’

‘Het hoeft niet te verbazen dat die cijfers zo hoog liggen’, zegt Tom Daems, professor criminologie aan de Katholieke Universiteit Leuven. ‘Je kan niet veel verwachten van een gevangenis. Mensen moeten opsluiten, is op zich al een falen. Meestal hebben gedetineerden een complex of problematisch verleden. Het zou verbazingwekkend zijn dat een eenzaam verblijf in zo’n instelling je tot een beter mens maakt.’

‘Mensen moeten opsluiten, is op zich al een falen.’

Dat was wel de initiële bedoeling. ‘Onze moderne gevangenissen zijn ontstaan uit de negentiende-eeuwse gedachte dat individuele opsluiting, reflectie en godsdienstige begeleiding een beter mens konden creëren. Van dat idee stappen we nu meer en meer af’, aldus Daems.

Vervaet: ‘Voor slachtoffers noch voor daders vormen gevangenissen een oplossing. Als je een ziekenhuis zou hebben waarbij 40 tot 60 procent van de patiënten zou hervallen, zou dat stante pede gesloten worden.’

Overbevolking

Dan is er ook nog het overbevolkingsprobleem in de Belgische gevangenissen. Ons land is Europees koploper en werd voor z’n overvolle gevangenissen al verschillende malen veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Door de pandemie werd dit probleem verder uitvergroot. Net als in het buitenland braken hier en daar relletjes uit in de Belgische gevangenissen, die snel in de kiem werden gesmoord.

Om (meer) social distancing te kunnen garanderen werden gevangenen die op zes maand van het einde van hun straf zaten vervroegd vrijgelaten. Van de Vijver: ‘Tijdens de eerste golf ging het om 221 gedetineerden. In de tweede golf om 135. Uiteraard werden ze gescreend. Zedendelinquenten en mensen die zware daden pleegden kwamen niet in aanmerking.’ Maar, zo stelt Vervaet, ‘dat cijfer is peanuts en lost niets op aan de dreiging van het coronavirus’.

‘Pandemie vergroot bestaande problemen’

Van de VS, Argentinië, tot Belarus en ook in eigen land worstelen gevangenissen met coronauitbraken. In de VS zou één op de vijf gedetineerden besmet zijn geraakt, meldt de organisatie The Marshall Project. In de buurt Vila Devoto, gelegen in Buenos Aires, braken in een gevangenis rellen uit en in de foltercellen van Loekasjenko kon het virus zich vrij verspreiden.

Maar de crisis veroorzaakt in feite geen nieuwe problemen. Dat zegt Triona Lenihan van de internationale ngo Penal Reform International (PRI) dat opkomt voor de rechten van gedetineerden en pleit voor rechtvaardige strafrechtelijke systemen. ‘De pandemie legde bestaande problemen in gevangenissystemen pijnlijk bloot.’

Overbevolking is al jarenlang en wereldwijd een groot probleem. Volgens cijfers van PRI kampen 124 landen ter wereld ermee. In 23 landen bedraagt het aantal gedetineerden het dubbele van het toegelaten maximum. Door de pandemie kozen verschillende overheden voor voorlopige vrijlating van gedetineerden. Maar, zegt Lenihan, ‘de zes procent van de mondiale gevangenisbevolking die in juni 2020 was vrijgelaten, lijkt misschien veel, maar schiet steeds tekort om gevangenen op een behoorlijke manier te beschermen tegen het virus.’

Ook Human Rights Watch verklaarde eind mei dat het vrijlaten van gevangenen te weinig en te traag verloopt. Bovendien werden de amnestieregels in sommige landen arbitrair toegepast. In repressieve staten zoals Iran en Saoedi-Arabië maakten gewetensgevangenen en dissidenten weinig tot geen kans om vrij te komen.

Bovendien werden gedetineerden die symptomen vertoonden soms langdurig geïsoleerd. ‘Langdurige isolatie overtreedt de door de VN aangenomen “Mandela Rules”, waarin de rechten van gedetineerden werden vastgelegd. Zo is het verboden om mensen langer dan vijftien dagen in isolatie te zetten. Dat dreigt zware gevolgen te hebben op de mentale gezondheid van de gedetineerde’, aldus Lenihan.

Bezoek van familie en vrienden werd eveneens aan banden gelegd. In sommige landen ging dit gepaard met alternatieven als videobellen, maar dat is lang niet in elk land het geval. ‘Bovendien,’ voegt Lenihan toe, ‘moeten we ons ook de vraag stellen waarom mensen die door de pandemie vlot vrijgelaten worden vast zaten in de eerste plaats.’

Gevangenen krijgen ook nog met andere problemen te maken. Zo is er de zogenaamde ‘detentieschade’, waarmee de psychologische schade bedoeld wordt die gedetineerden tijdens hun opsluiting oplopen. Vervaet: ‘Ik ken niemand die zonder kleerscheuren uit een gevangenschap komt.’

Daems beaamt dat: ‘Opsluiting heeft verregaande gevolgen voor een mensenleven, op vlak van familie, relaties, wonen en werken.’ Hij vindt dat er voldoende alternatieven voor vrijheidsberoving voorzien zijn in de Belgische strafwetgeving en dat daar meer op mag ingezet worden. ‘We hebben de geldboete, het elektronisch toezicht, de werkstraf enzovoort. Dat zijn straffen die constructief zijn, waar iets teruggedaan wordt voor de samenleving en waarmee de re-integratie bevorderd wordt. Alle ingrediënten zijn er, het is gewoon een kwestie van de goeie mix te vinden.’

De Huizen

Eén vorm die nog ontbreekt binnen het strafarsenaal zijn de zogenaamde detentiehuizen. Deze huizen zouden de gigantische gevangeniscomplexen moeten vervangen. Volgens Daems is deze vorm ideaal voor gedetineerden waar die hoge graad van beveiliging niet voor nodig is. ‘Het lijkt me zinvoller dat deze gedetineerden hun straf uitvoeren in de samenleving waar ze een constructieve bijdrage kunnen leveren aan het sociaal weefsel.’

‘Tachtig procent van de energie van werknemers gaat naar het bewaren van de orde. De gedetineerde wordt uit het oog verloren.’

Aan dat tekort wil Hans Claus iets doen. Hij richtte in 2012 vzw De Huizen op. De organisatie pleit voor zo min mogelijk detentie en wil op termijn alle gevangeniscomplexen vervangen door deze kleinere ‘detentiehuizen’. Binnen zo’n kleinschalige vorm van detentie kan volop ingezet worden op persoonlijke begeleiding van de gedetineerde, al dan niet met beveiliging.

Het verschil met het klassieke gevangenissysteem is de energiewinst, zegt Claus. ‘Binnen grotere gevangeniscomplexen wordt alles ingezet op ordebewaring. Tachtig procent van de energie van de werknemers gaat daarnaar toe en de gedetineerde wordt uit het oog verloren. In kleinere huizen wordt de dynamiek omgekeerd. Er vloeit veel meer energie naar het opbouwen van een relatie met de gedetineerde.’

Detentiehuizen verkleinen ook de kloof tussen gedetineerden en de maatschappij. ‘De huizen worden ingepast in de buurt wat de re-integratie van ex-gedetineerden bevordert. In onze huidige gevangenissen is daar minder oog voor,’ aldus Claus.

Claus weet dat dit idee van detentiehuizen weerstand oproept. ‘Binnen het bestaande gevangenissysteem is de reactie op mogelijke innovaties vaak angstig. Dat is in dit geval niet anders. Maar ik herinner me de tijd nog toen bellen naar het thuisfront moeilijk lag uit vrees voor meer ontsnappingen.’

‘We hebben op penitentiair vlak meer nood aan ondernemerschap en lef.’

Ook buiten grote gevangeniscomplexen kan angst overheersen. Het idee moet ook aan de bevolking worden verkocht. ‘Evident is dat natuurlijk niet,’ aldus Claus. ‘We hebben op penitentiair vlak meer nood aan ondernemerschap en lef.’

Strafdifferentiatie

Toch lijken de politieke geesten te rijpen. In het huidige regeerakkoord werd opgenomen dat er ingezet zou worden op nieuwe detentiehuizen en persoonlijke detentieplannen.

‘We beschikken al over twee transitiehuizen,’ zegt Claus. Deze werden opgericht door voormalig minister van Justitie Koen Geens (CD&V) en liggen in de lijn van detentiehuizen. ‘Met dat verschil dat een verblijf in transitiehuizen ingepast wordt binnen een klassiek gevangenistraject. Bij detentiehuizen zou de hele straf daar uitgezeten worden,’ aldus Daems.

De huidige transitiehuizen in Mechelen en Edingen vangen gedetineerden op die zich in de laatste 18 maanden van hun straf bevinden. Ze worden er klaargestoomd voor het leven na gevangenschap.

‘Ondertussen wil ook deze regering inzetten op “loopplankhuizen”, voor jongvolwassenen en “moeder-kindhuizen”, waar moeders en kinderen samen in detentie kunnen verblijven,’ zegt Claus.

Maar voor gedetineerden zelf is een parcours in een detentiehuis niet per se makkelijker. ‘Zo’n traject vergt heel veel energie van de gedetineerde. Die leert opnieuw investeren in zichzelf. Het is een confronterend proces met alles wat misliep, maar op lange termijn levert het meer op.’

‘Uit onderzoek is gebleken dat je veel meer resultaten boekt als je vanaf dag één inzet op de gedetineerde’, beaamt Van de Vijver. Het gevangeniswezen pleit daarom al langer voor strafdifferentiatie. ‘We beschikken over open instellingen, zoals die in Ruiselede en Hoogstraten. Inzetten op differentiatie zorgt ervoor dat meer verantwoordelijkheid bij de gevangenen zelf ligt.’

Klassieke vrijheidsberoving wordt dus ook binnen het klassieke gevangenissysteem vaker bevraagd. ‘In de nieuwe gevangenis in Haren, het zogenaamde “gevangenisdorp” dat binnen twee jaar wordt opgeleverd, zal meer worden ingezet op zelfstandigheid.’ Ook wat het personeelsbestand betreft, wordt gezocht naar medewerkers die geloven in een opvoedkundige aanpak van gedetineerden.

Ondertussen werkte vzw De Huizen een internationaal netwerk uit, met gelijkaardige organisaties in Portugal, Nederland, Noorwegen en Frankrijk. ‘Elk land heeft een eigen politiek systeem en een eigen penitentiaire geschiedenis, maar de principes die we hanteren zijn dezelfde,’ volgens Claus. De vijf landen verzamelen zich onder de naam RESCALED en zetten nu vooral in op lobbying en belangenbehartiging.

Abolitionisme

Luk Vervaet looft de principes van kleinere detentiehuizen maar ziet zelf meer heil in een radicalere aanpak. ‘We moeten af van die monsterlijke complexen die gevangenissen nu zijn. We onderschatten de effecten op menselijk vlak. Alle gedetineerden komen met littekens uit een gevangenisverblijf’.

‘We moeten af van die monsterlijke complexen die gevangenissen nu zijn.’

Vervaet pleit voor een abolitionistische aanpak. ‘Waar willen we met ons rechtssysteem naartoe? Dat is gebaseerd op het wraakprincipe. Ik geloof in het afschaffen van gevangenissen en politie. Deze utopische visie wint meer en meer aan kracht.’

‘In Europa kende het abolitionisme een sterke aanhang in de jaren zeventig en tachtig,’ vertelt Daems, ‘maar op dit moment is er nog weinig draagvlak.’

In de Verenigde Staten kende de beweging een sterke opmars na de dood van George Floyd, met de slogan ‘Defund the Police’ tijdens Black Lives Matter-protesten. Onder meer de Afro-Amerikaanse politieke activiste en filosofe Angela Davis is een groot pleitbezorger van het abolitionisme.

De beweging pleit voor een verschuiving van middelen: die van politie en gevangenissen richting andere maatschappelijke (zorg)instanties. Op termijn zou dat moeten zorgen tot de totale afschaffing van alle politionele instellingen. ‘Dat zijn instrumenten van geweld en die moeten vervangen worden door instrumenten van zorg.’

Daems gelooft dat het abolitionisme een interessante denkoefening is, die wijst op het falen van de gevangenis als instituut. ‘Maar,’ nuanceert hij, ‘je zal altijd mensen hebben die je moet afschermen van de samenleving. Bovendien heeft een maatschappij bij zware daden een zekere nood aan genoegdoening.’

Vervaet spreekt over een collectieve maatschappelijke verantwoordelijkheid van criminaliteit. ‘Onze maatschappelijke problemen zijn mee de oorzaak van criminaliteit. Die problemen moeten worden aangepakt, in plaats van problemen te individualiseren. Door mensen achter de tralies te stoppen verdwijnen die mensen misschien wel, maar niet onze maatschappelijke problemen.’