Brazilië: de theologie van de voorspoed en de grote restauratie

Jair Bolsonaro brengt een bezoek aan de Heilige Grafkerk in Jeruzalem

© Ammar Awad / Reuters

Godsdienst is weer helemaal terug in de Latijns-Amerikaanse politiek en wel in dienst van een rechts-conservatieve agenda. Terwijl de bevrijdingstheologie de godsdienst van de armen en de verdrukten was, gaat het religieuze reveil vandaag uit van de elite die beroep doet op een God van voorspoed, conservatieve moraal en intolerantie.

‘Brazilië boven alles en God boven allen.’ Met die slogan en de massale steun van de evangelische kerken werd Jair Bolsonaro president van Brazilië. Twee jaar voor de verkiezingen liet Jair zich als een ware messias in de Jordaan dopen en tot de evangelische kerk bekeren. Het was een bewuste strategie om de brug te slaan naar de arme Brazilianen waarvan een groot deel op religieus en moreel vlak een houvast zoeken in evangelische kerken terwijl ze politiek eerder naar links neigen.

De oude orde herstellen

Bolsonaro’s kruistocht heeft weinig met geloof te maken en alles met het installeren van een rechts-conservatieve politiek om “de orde te herstellen”. Het uitgangspunt van de Braziliaanse president, die aan de macht kwam te midden van een gigantisch corruptieschandaal in de politiek, is dat het land in diep moreel verval verkeert. De oorzaak daarvan ligt volgens hem bij de voorgaande regeringen van de Arbeiderspartij van Lula en Dilma Rousseff, die hij bestempelt als ‘marxistisch van inslag, geïnspireerd door egalitaire ideologieën en met een politiek die seksuele minderheden en liberaal- progressieve sectoren bevoordeelt’.

Bolsonaro’s kruistocht heeft weinig met geloof te maken en alles met het installeren van een rechts-conservatieve politiek om “de orde te herstellen”

Tegen deze linkse ideologie en met het schrikbeeld van de Venezolaanse chaos als tegenpool, wil Bolsonaro samen met de evangelische kerken ten strijde trekken om ‘alle ideologie Brazilië uit te helpen’.

Om zijn campagne kracht bij te zetten, nam Bolsonaro ook de populaire pastor Edir Macedo onder de arm, eigenaar van Record-TV, de tweede meest bekeken zender van Brazilië. Macedo stelt expliciet dat het doel van de evangelische kerken is om ook politieke macht te verwerven en een actieve rol te spelen op het politieke forum.

De theologie van de voorspoed

Evangelische kerken zijn geen nieuw fenomeen in Latijns-Amerika. Ook in de jaren zeventig en tachtig van vorige eeuw – nog volle Koude Oorlog toen — in de bloeiperiode van de bevrijdingstheologie, was het een strategie vanuit de VS om de revolutionaire geest van de marxistisch geïnspireerde bevrijdingstheologie in hun achtertuin Latijns-Amerika te bestrijden met pastores van evangelische “sektes”, zoals ze toen werden genoemd. Dertig jaar geleden ging het al om zo’n drie procent van de bevolking.

De theologie van de voorspoed heeft een expliciet materialistische boodschap: kom bij onze gemeenschap en je zal in dit leven al overvloedig beloond worden met materiële welvaart

Inmiddels groeiden die groepen uit tot echte geloofsgemeenschappen, evangelische kerken. Concreet gaat het niet om de traditionele protestantse kerken zoals Lutheranen of Presbyterianen maar om de brede pinksterbeweging van Pentecostales, neo-Pentecostales of Igreja Universal de Deus.

De kern van de boodschap die de evangelische groepen in de jaren zeventig verspreidden, kwam er op neer dat de gelovigen zich niet te veel moesten bekommeren om het onrecht hier op aarde maar dat een voorbeeldig persoonlijk leven hun heil zou verzekeren na de dood, in het hiernamaals. De huidige golf heeft met zijn theologie van de voorspoed een expliciet materialistische boodschap: kom bij onze gemeenschap en je zal in dit leven al overvloedig beloond worden met materiële welvaart.

De gelovigen steken hun politiek engagement voor rechtse partijen ook niet onder stoelen of banken. Samen komen ze op tegen de liberale cultuur van de globalisering en voor de restauratie van de morele waarden in de samenleving. Concreet komt dit neer op een strijd tegen de “genderideologie” zoals zij het noemen. Hun visie is conservatief, anti-LGBT, anti-abortus en tegen seksuele opvoeding op school.

De voorbije jaren kenden deze kerken een opmerkelijke groei. Terwijl Latijns-Amerika traditioneel een katholiek continent is, is vandaag ruim twintig procent evangelico. In Brazilië is de verschuiving nog explicieter: terwijl in de jaren zeventig nog 92 procent katholiek was, identificeert dertig procent van de bevolking ouder dan zestien zich vandaag als evangelico volgens het onderzoeksbureau Datafolha.

Bolsonaro rekenen op de steun van de de lobbygroep van evangelische parlementsleden die daar de krachten bundelt met de lobby’s voor agrobusiness en wapenlobby

De overweldigende corruptieschandalen maken ook dat er een voedingsbodem is voor een anti-establishment-houding en voor een moraliserend discours. Ook de pedofilieschandalen binnen de Latijns-Amerikaanse katholieke kerk zijn een verklaring voor het dalende aantal katholieken. In Chili, waar de katholieke kerk erg getroffen is door pedofilieschandalen, is het aantal katholieken geslonken tot vijftig procent.

Een ander populair segment voor de evangelische kerken zijn de ex-gevangenen, die gelieerd waren of zijn aan drugskartels en interessant zijn om de lokale kerken van extra inkomsten te voorzien. ‘Over tien jaar zal de helft van de Braziliaanse bevolking tot de evangelische kerk behoren’, voorspelt Roverto de Lucena, evangelische pastor en Braziliaans parlementslid.

In het parlement kan Bolsonaro rekenen op de steun van de zogenaamde Bancada da Biblia, de lobbygroep van evangelische parlementsleden die daar de krachten bundelt met de bancada da boy en bancada da bala, de agrobusiness en de wapenlobby, voor een autoritair beleid dat de historische ongelijkheid in Braziië nog wil bekrachtigen.

De strijd om de geesten

De samenstelling van Bolsonaro’s regering zegt veel over het soort samenleving dat hij voor ogen heeft. Als gewezen legerkapitein dweept hij met de militaire dictatuur. Die voorkeur expliciteerde hij in zijn kabinet door acht ministers uit die rangen te rekruteren. Maar twee cruciale posten zijn toegewezen aan geloofsgenoten van zijn pinksterkerk om de strijd om de geesten aan te gaan: Ernesto Araújo, die minister van Buitenlandse Zaken werd, en Ricardo Vélez Rodriguez, die de post van minister van Onderwijs kreeg toegewezen.

De twee kregen de post op aanraden van Bolsonaro’s goeroe Olavo de Carvalho, astroloog en opiniemaker, die onder het de regeringen van de Arbeiderspartij naar de VS migreerde en ook wel eens de Braziliaanse Steve Bannon wordt genoemd.

De minister van Buitenlandse Zaken wil nauwe banden ontwikkelen met de VS, Israël, Hongarije, Italië en Polen, om samen een culturele strijd aan te gaan tegen de westerse decadentie

Araújo noemt de globalisering “antichristelijk” en de klimaatopwarming “een marxistisch complot”. Als minister van Buitenlandse Zaken wil hij nauwe banden ontwikkelen met de VS, Israël (Bolsonaro bracht van 31 maart tot 3 april een opvallend bezoek aan Israël), Hongarije, Italië en Polen, om samen een culturele strijd aan te gaan tegen de westerse decadentie. Trump ziet hij als een redder van het Westen, tegen de negatieve invloed van de globalisering, die hij anti-humaan en anti-christelijk noemt, omwille van het “culturele marxisme” dat hierdoor verspreid wordt door Europa, China, het bolivariaanse socialisme en de VN. Hij is ook de man die ervoor pleit dat Brazilië uit het klimaatakkoord zou stappen.

Minister van Onderwijs Vélez Rodriguez, die voorheen les gaf aan de Militaire School, moet de scholen “zuiveren” van linkse invloeden. Het onderwijssysteem zou worden besmet door een ‘op wetenschap gerichte indoctrinatie’ en is ‘ingebed in de marxistische ideologie, ontworpen om de traditionele waarden van onze samenleving te ontmantelen’, volgens Vélez Rodriguez. Samen met de bancada da biblia steunt hij in het parlement een wetsontwerp om het project “School zonder Partij” goed te keuren.

Die beweging bestaat sinds 2015 in Brazilië, maar de huidige minister wil die wat hij noemt “neutrale” benadering veralgemenen: seksuele voorlichting hoort niet in de scholen gegeven te worden, dat is enkel maar indoctrinatie van links. Dat domein hoort toe aan de ouders. Een parlementslid en een van de auteurs van het wetsontwerp, Izalci Lucas, heeft het over de “genderideologie” die de families kapot maakt. Ook de term “militaire dictatuur” moet gemeden worden en vervangen door “democratische contrarevolutie van 31 maart 1964”.

Volgens Fernanda Pereira De Moura die een onderzoek deed naar het project “Scholen zonder Partij” is dit morele discours eerder een oppervlakkige buitenkant, terwijl het uiteindelijk gaat om een pedagogie die de privatisering van het onderwijs en het marktdenken wil promoten.

Rechts-evangelische golf in heel Latijns-Amerika

Brazilië is vandaag het meest opmerkelijke voorbeeld van deze trend, maar de invloed van de evangelische kerken in de rechtse politieke golf in Latijns-Amerika is merkbaar in de hele regio en deed zich al gelden jaren voor het aantreden van Bolsonaro. De presidenten Jimmy Morales van Guatemala, Juvenal Moïse van Haïti en Carlos Alvarado Quesada van Costa Rica zijn ook volgelingen van de evangelische kerk.

Bij het referendum over het vredesverdrag met de FARC in Colombia, in oktober 2016, was de campagne van de evangelische kerken doorslaggevend in het resultaat: twee miljoen evangelicos hadden tegen gestemd en dus werd het voorliggende vredesakkoord afgewezen, zoals de extreemrechtse ex-president Alvaro Uribe gepromoot had. Kort daarna won Ivan Duque, van de partij van Uribe, de presidentsverkiezingen dankzij de steun van de rechts-conservatieve religieuze groepen. Dat leidde niet alleen tot grote ongerustheid over het vredesverdrag, maar zorgde ook voor schokgolven in de LGTB-gemeenschappen in Colombia.

In de strijd voor het morele herstel en een rechts-conservatieve agenda, vinden de evangelische kerken en de conservatieve katholieken elkaar

Bij de presidentsverkiezingen in Chili triomfeerde Sebastian Piñera, dankzij de vier evangelische pastores die hij had aangetrokken als campagnemakers.

In de strijd voor het morele herstel en een rechts-conservatieve agenda, vinden de evangelische kerken en de conservatieve katholieken elkaar, zoals duidelijk het geval is in Peru. Daar spanden parlementsleden, gelinkt aan de conservatieve evangelische kerken, vooral dan van de partij van Keiko Fujimori (dochter van de gewezen president Fujimori), samen met een lobbygroep die gelinkt is aan de conservatieve aartsbisschop van Lima, Juan Luis Cipriani (die eind vorig jaar met pensioen is gegaan), tegen de politiek van de overheid op het vlak van onderwijs en reproductieve gezondheidszorg.

Volgens een onderzoek van het Peruaanse alternatieve medium Ojo Público is het een bewuste strategie van de afgelopen drie jaar, om zo de krachten te bundelen voor een conservatieve, rechtse agenda.

Een instrument voor hun campagne is _Con mis hijos no te metas (CMHNTM), ‘_Blijf van mijn kinderen af’, een beweging die in december 2018 in Lima in het leven werd geroepen om de strijd aan te gaan tegen de “genderideologie”. In hun ogen wil de ‘verborgen agenda van de Nieuwe Wereldorde de wereld homoseksualiseren’ en daar willen ze tegen ten strijde trekken.

Na twee bijeenkomsten in Mexico om de lijn van hun beweging uit te zetten, hielden ze onlangs een conferentie in Panama onder de noemer Ibero-Amerikaans Congres voor het Leven en de Familie. Voor 2020 staan er nog drie samenkomsten gepland, in Peru, Colombia en Brazilië.

Ook vanuit Brazilië nam Eduardo Bolsonaro, zoon van de president, het initiatief voor een internationaal netwerk van conservatieve politici, de Conservatieve Koepel van de Amerika’s. In december vorig jaar verzamelden ze in Foz de Iguazu, in Brazilië. Maar behalve de gewezen Colombiaanse president Alvaro Uribe waren daar weinig high profile politici aanwezig. Blijkbaar willen de Latijns-Amerikaanse staatshoofden zich toch enigszins distantiëren van de harde Bolsonaro-koers.

Nationalisme of liberalisme?

Evangelische kerken, conservatieve katholieke kringen en rechts conservatieve politieke partijen bouwen zo op het puin van de geschiedenis gestaag aan een stevig rechts bolwerk in Latijns-Amerika. Het puin van de geschiedenis, dat is de historische achterstelling en ongelijkheid die eeuwen lang is gegroeid en nooit structureel is aangepakt. Dat is de neoliberale politiek van de jaren negentig die de kloof tussen arm en rijk nog vergrootte. Maar het zijn ook de blinde vlekken van de roze golf, de corruptiepraktijken waarin rechtse én linkse presidenten zijn meegegaan en die een anti-establishment houding deden groeien.

Toch is het nu al duidelijk dat ook die rechts-conservatieve golf op nog wat hindernissen en interne contradicties zal stoten

Toch is het nu al duidelijk dat ook die rechts-conservatieve golf op nog wat hindernissen en interne contradicties zal stoten. Terwijl de VS dromen van een terugkeer van de Monroe-doctrine – het hele continent Amerika is aan de Amerikanen, en geen andere regio heeft hier iets te zoeken — zijn de economisch-commerciële banden die er het afgelopen decennium gegroeid zijn tussen China en Latijns-Amerika niet meer weg te knippen.

Zelfs landen als Argentinië en Chili willen expliciet hun relaties met China verder ontwikkelen. Dit gaat echter regelrecht in tegen de visie van de culturele agenda van de Braziliaanse minister van Buitenlandse Zaken Araújo die China een bron van verderf vindt en de globalisering decadent. Brazilië dreigt zich op die manier te isoleren van de rest van de regio.

Maar ook binnen Brazilië roept die visie een conflict op tussen president Bolsonaro en zijn vice-president Hamilton Mourão. Behalve het feit dat die vice-president een gewezen generaal is van het leger en Bolsonaro slechts een gewezen kapitein, lijkt het moeilijk voor de eerste om zich aan de laatste te onderwerpen. Ook hun visies zijn verschillend: Mourão wil niet meteen een ultraliberale agenda verdedigen, waarbij de kroonjuwelen – de multinationals Embraer, Vale, Petrobras – op de markt worden gegooid voor privatisering.

Terwijl Bolsonaro, en zijn zoon Eduardo, pleiten voor een harde houding ten aanzien van Venezuela, desnoods een militaire interventie, vindt Mourão dat het niet aan de orde is om zich te mengen in de binnenlandse aangelegenheden van een buurland.

Terwijl Bolsonaro de pers schuwt, is Mourão vandaag de man die Spaans en Engels spreekt en zowel de nationale als de internationale pers te woord staat. En meermaals zegt hij dan zaken die helemaal niet in de lijn liggen van het beleid van Bolsonaro. Hij uit bijvoorbeeld kritiek op ministers die geen militairen zijn, waaronder de minister van Binnenlandse Zaken. Terwijl de minister van Buitenlandse Zaken Araujo (evenmin een militair), de Braziliaanse ambassade in Israël wil overbrengen van Tel Aviv naar Jeruzalem, is Mourão daar tegen, omdat dit de relaties met de Arabische landen negatief kan beïnvloeden.

Toen Bolsonaro China een roofdier noemde, dat cruciale sectoren van de economie wil domineren, liet Mourão in The Financial Times weten het niet eens te zijn met die negatieve uitlatingen van Bolsonaro.

Terwijl Bolsonaro in het ziekenhuis werd opgenomen voor de nazorg van de messteek waar hij tijdens de campagne slachtoffer van werd, en tijdens de recente buitenlandse reizen van Bolsonaro naar het Wereld Economisch Forum in Davos, naar de VS en Chili, waarbij Mourão de presidentiële functies waarnam, is die spanning duidelijk aan het licht gekomen. Benieuwd welke weg Brazilië zal uitgaan en hoe de nieuwe rechtse golf zich zal consolideren.