Brazilië is dit jaar gastland voor de Olympische Spelen, een primeur voor Latijns-Amerika. Toch dreigt president Dilma de grond onder de voeten te verliezen en werd haar populaire voorganger Lula op 4 maart een tijdlang aangehouden op verdenking van corruptie. De groei-economie implodeert, corruptieschandalen ondergraven de Arbeiderspartij, en de Braziliaanse bevolking is ontevreden.
‘De toekomst is aangebroken’. Dat was het levensgevoel dat miljoenen Brazilianen een decennium geleden hadden. Ze liepen op wolken.
Tijdens de twee regeringen Lula waren 22 miljoen Brazilianen uit de armoede gehaald en opgetild naar de middenklasse. Maar inmiddels is de 7 procent groei geïmplodeerd.
Het bnp per persoon is vandaag 20 procent gedaald ten opzichte van 2010. Voor dit jaar verwacht men een verdere daling van 2,5 tot 3 procent. De inflatie is opgelopen tot 10,5 procent. De buitenlandse schuld eist 7 procent van het bnp op.
Lula’s inspanningen om de Braziliaanse markt te laten groeien door de interne consumptie aan te wakkeren, werken niet meer.
Alles zat in de lift: de economie groeide met 7 procent eind 2010 terwijl de rest van de wereld knock-out lag van de crisis van 2008. Lula wist de internationale aandacht te verzilveren door de Wereldbeker Voetbal en de Olympische Spelen naar zijn land te halen. Vandaag, op de vooravond van die Spelen, ziet het panorama er helemaal anders uit.
Lula’s inspanningen om de Braziliaanse markt te laten groeien door de interne consumptie aan te wakkeren, werken niet meer. In 2014 had Celso Marcondes van het Instituto Lula het over de crisis van de groei, waar BRICS-landen zo gevoelig voor zijn.
Zoals de andere landen in de regio heeft die slechte economische situatie vooral te maken met het kelderen van de grondstofprijzen. Voor Brazilië gaat het vooral om soja, ijzererts en petroleum. De daling in combinatie met de vertraging van de economische groei in China hebben een onmiskenbare impact.
Geërfde recessie of slecht beleid?
Volgens sommige analisten heeft president Dilma die afhankelijkheid en kwetsbaarheid echter verergerd door haar beleid. Dat is er een van afschermen van de eigen markt tegen import.
Het programma Brasil Maior (Groter Brazilië) voorziet in fiscale maatregelen ter ondersteuning van de eigen industrie. Bedrijven die van buitenaf op de Braziliaanse markt willen komen, moeten zich door een zware bureaucratie werken. Daarenboven kampt het land met een gebrekkige infrastructuur, allemaal factoren die Brazilië minder competitief maken op de internationale markt.
Hoe onpopulair ook: belastingen gaan omhoog en pensioenen worden verlaagd.
Door die vertraagde groei smelten de socio-economische verworvenheden van weleer als sneeuw voor de zon. President Rousseff ziet zich gedwongen om een aantal maatregelen, gericht op de bestrijding van armoede en ongelijkheid, weer terug te schroeven. Hoe onpopulair ook: belastingen gaan omhoog en pensioenen worden verlaagd.
De ratingagentschappen scoren slechte punten en recent gaven twee ministers van economie er de brui aan. De toekomstverwachtingen zien er bijzonder somber uit voor de Latijns-Amerikaanse reus. ‘De langste recessie in een eeuw, het grootste omkoopschandaal uit de geschiedenis, de meest onpopulaire president’, zo omschrijft The Economist de crisissfeer in Brazilië.
De negatieve economische conjunctuur, op gang gebracht door de internationale crisis, liet zich al voelen op het moment dat Rousseff de fakkel overnam van de immens populaire Lula in 2010. De eerste regeerperiode van Dilma liep niet van een leien dakje. In 2013, precies een jaar voor het Wereldkampioenschap voetbal, werd ze zwaar op de proef gesteld met de massale protesten die losbraken. Deze protesten kwamen als een donderslag bij heldere hemel, de aanleiding was de prijsverhoging van het openbaar vervoer.
De protesten van 2013 kwamen als donderslag bij heldere hemel. Manifestanten vragen het vertrek van Dilma Rousseff
Sebástian Freire / Flickr (CC by-sa 2.0)
Operatie Car Wash
De regering Dilma ging secuur te werk, probeerde de gemoederen te bedaren en beloofde politieke hervormingen. Het werkte in zekere zin, want in oktober 2014 werd Rousseff herkozen, zij het met een nipte meerderheid van 51,64 procent van de stemmen. Maar het was een Pyrrusoverwinning want sindsdien gaat het politiek van kwaad naar erger voor Dilma en haar Arbeiderspartij PT.
De nipte meerderheid was een Pyrrusoverwinning want sindsdien gaat het politiek van kwaad naar erger voor Dilma.
De president wordt beschuldigd van betrokkenheid bij een corruptieschandaal in de schoot van het staatsoliebedrijf Petrobras, een schandaal dat intussen de naam Operação Lava Jato heeft gekregen, operatie Car Wash.
Het gaat om fabelachtige bedragen die zouden witgewassen zijn en/of betaald als smeergeld.
Dilma Rousseff wordt niet beschuldigd van persoonlijke verrijking maar zij was wel minister van energie en mijnbouw en voorzitter van de raad van bestuur van Petrobras in de periode waarop het corruptieschandaal betrekking heeft.
Het schandaal kwam aan het licht in maart 2014 en is intussen uitgedeind als een olievlek. Het schandaal van Petrobras is algemeen gekend als de Petrolão, naar analogie met de Mensalão. Het betreft een vergelijkbaar schandaal over het omkopen van stemmen in het parlement door de PT die maandelijks een bedrag overmaakte aan bevoorrechte parlementsleden om hun steun te verzekeren.
Tegen 32 parlementsleden, zowel van arbeiderspartij PT als van de centrumrechtse coalitiepartner PMDB, loopt een gerechtelijke onderzoek.
Afzettingsprocedure als wraak
De situatie is nog veel grimmiger geworden sinds uitgerekend de voorzitter van het parlement, Eduardo Cunha van PMDB een afzettingsprocedure eiste tegen de president.
Die vraag naar een ontheffing heeft hij echter gelanceerd toen PT-parlementsleden aankondigden dat ze een onderzoek zouden inzetten naar illegale geldverrichtingen van Cunha zelf. De voorzitter zou meer dan 40 miljoen dollar hebben staan op Zwitserse rekeningen. Het onderzoek hierover is in volle gang.
Eduardo Cunha eiste een afzettingsprocedure tegen de president nadat hij zelf het onderwerp werd van een onderzoek naar illegale geldverrichtingen
Valter Campanato/Agência Brasil (CC by-nc-sa 2.0)
President Dilma wordt bovendien beschuldigd van het verhullen van de ware omvang van het deficit door cijfers te verbloemen. Tot slot onderzoekt het Nationaal Kiestribunaal ook of de verkiezingsuitslag van oktober 2014 wel wettig is, en of de financiering van Dilma’s campagne wel naar behoren gelopen is.
Tot overmaat van ramp voor de PT loopt er een onderzoek tegen hun boegbeeld Lula. Er wordt hem verweten dat hij een aantal Braziliaanse bedrijven zou bevoordeeld hebben en deze geholpen hebben om contracten op te strijken.
PT -bashing
Zoveel aantijgingen en gerechtelijke onderzoeken hebben gedeeltelijk te maken met de politieke structuur in Brazilië en de wetgeving over financiering van campagnes en politieke partijen. De drempel om een politieke partij te mogen oprichten, is zeer laag en dat zorgt voor een verregaande versnippering.
De politieke hervormingen die Dilma beloofde bij de protesten van 2013 zijn dood en begraven.
In het parlement zetelen vandaag maar liefst 28 politieke partijen die zonder uitzondering in dat parlement geraakt zijn door de financiële steun van machtige lobbygroepen, de zogenaamde machtsblokken, bancadas genoemd. Drie grote conservatieve machtsblokken winnen aan invloed: de bancada ruralista (de agro-industrie en grootgrondbezitters), bancada do bala (voorstanders van vrij verkoop van vuurwapens) en bancada evangélica (protestantse kerken, pinksterbewegingen).
Om in te grijpen in dit systeem moet de grondwet gewijzigd worden en daarvoor is een drie vijfde meerderheid nodig zowel in senaat als parlement. Het is echter ondenkbaar dat Dilma Rousseff, met een parlement dat zo tegen haar gekant is, ooit die meerderheid kan halen.
De belofte voor politieke hervormingen die Dilma beoogde bij de protesten van 2013 is dan ook dood en begraven.
Braziliaanse Tea Party
Naast die structurele complexiteit van het politieke systeem zijn er echter ook steeds explicieter krachten werkzaam die de PT na 12 jaar onderuit willen halen.
Het begon allemaal met de grote manifestaties in 2013. Sindsdien is de rust nooit teruggekeerd. De protesten waren de doos van Pandora voor de PT-politiek. De betogers kwamen toen uit alle rangen van de bevolking en hadden heel diverse vragen. Het ging van betaalbaar openbaar vervoer tot degelijke huisvesting en onderwijs. Vooral de grote uitgaven aan het Wereldkampioenschap voetbal waren een doorn in het oog van de betogers, het land had immers zoveel andere, dringendere noden.
De nieuw-rechtse beweging is tegen belastingen, wil de doodstraf weer invoeren en pleit voor vrije wapendracht.
De overgrote meerderheid van de manifestanten waren aanhangers van de regering: centrumlinkse middenklassers, de begunstigden van het sociale beleid van Lula en Dilma.
In de rangen van de manifestanten werd af en toe wel eens geroepen om de terugkeer van de militairen, maar dat kreeg weinig bijval door de meerderheid. Achteraf is gebleken dat in die menigte wel degelijk kernen waren van de rechtse oppositie die als doel heeft de sociale maatregelen af te breken. Vorig jaar zijn die massaal op straat gekomen om het ontslag van Dilma te eisen.
Volgens socioloog Laurent Delcourt gaat het om nieuw-rechtse groeperingen, ouderen maar vaak ook jongeren uit de hogere klasse, die tegen alles zijn wat hun status kan bedreigen: homoseksuelen, inheemsen, de zogeheten Nordestinos. Deze bewoners van de Nordeste, de armste regio in Brazilië, beschouwen ze als de electorale basis van de PT. Deze rechtse oppositie neemt bovendien aanstoot aan verdedigers van abortus en quota voor minderhedengroepen (om hun toetreding tot het onderwijs en maatschappelijke participatie te stimuleren). Ze zijn ook tegen belastingen, willen de doodstraf terug invoeren en pleiten voor vrije wapendracht.
In de sociale programma’s zoals Zero Honger of Bolsa Familia (kinderbijslag) zien deze groeperingen de hand van Cuba. Ze beschuldigen de PT ervan het Venezolaanse bolivarisme in Brazilië te willen implementeren. Wat ze vooral willen, is het vertrek van Dilma.
In de sociale programma’s zoals Zero Honger of Bolsa Familia (kinderbijslag) zien rechtse groeperingen de hand van Cuba.
Senado Federal (CC by 2.0)
De schuld van de communisten
De Braziliaanse filosoof Paulo Eduardo Arantes noemt het een van de meest opmerkelijke fenomenen van het hedendaagse Brazilië. Een niet conventioneel maar extreem en militant rechts, dat opkomt voor het afbouwen van de staat. Deze extreemrechtse beweging beoogt komaf te maken met het zogenaamde lulisme. Het sociaal-economisch beleid van Lula en Dilma staat in hun ogen gelijk aan communisme, in goede oude koude-oorlogsstijl.
Het sociaal-economisch beleid van Lula en Dilma staat in hun ogen gelijk aan communisme, in goede oude koude-oorlogsstijl.
Het gaat niet om een homogene groep. Het zijn evangelische pinkstergroeperingen en traditionele katholieken, tegen abortus, ex-militairen en -politieagenten van de militaire partij Partido Militar Brasileiro. Ook ultranationalisten en figuren die heimwee hebben naar de dictatuur dragen deze beweging samen met militanten van de beweging Cansei, wat zoveel betekent als ‘we zijn het moe’. Hiermee doelen ze met name op de corruptie. Veiligheid en beveiliging zijn thema’s die ze te pas en te onpas aanhalen.
Kortom, die nieuw rechtse beweging is het best vergelijkbaar met de Amerikaanse Tea Party, en zo willen ze zichzelf ook zien, behalve dat in Brazilië de aanhangers toch vooral uit de rijke bovenklasse komen.
Extreme polarisering
Na de grote betogingen van 2013 zijn deze rechtse activisten zich gaan roeren zowel op straat als in de sociale media. Ze zijn aanwezig in de bedrijfswereld, in de politiek. Ze zijn ook te vinden in het magazine Midia sem Máscara (Media zonder maskers) gesticht door de extreem rechtse journalist Olavo de Carvalho.
Wat er in Brazilië gebeurt, staat niet los van de zwaai naar rechts in Argentinië.
Sinds de herverkiezing van Dilma Rousseff in oktober 2014 lanceerden ze hun Manifest voor de Democratie. Hierin stellen ze dat door zoveel jaar PT aan de macht de democratie ernstig in gevaar is.
Daarop heeft ook een heel netwerk van regeringsgetrouwen een manifest gelanceerd tegen de afzettingsprocedure en om hun vertrouwen in de regering te bevestigen.
Volgens Lúcio Flávio Rodrigues de Almeida, politiek wetenschapper aan de Universiteit van São Paulo, wordt er in de Cono Sur, de zuidkegel van Latijns-Amerika een complex spel gespeeld. Wat er in Brazilië gebeurt, staat niet los van de zwaai naar rechts in Argentinië en de verkiezing van Mauricio Macri aldaar.
Nooit eerder is de Braziliaanse samenleving zo gepolariseerd geweest. Dilma en de PT staan de komende maanden voor een strijd op leven en dood.