De derde golf: haat, extremisme en geweld?

April 2020: in Berlijn demonstreren mensen tegen de lockdownmaatregelen

© Christian Mang / Reuters

Inlichtingendiensten houden hun hart vast voor de langetermijngevolgen van de onrust en onzekerheid die door de coronacrisis veroorzaakt worden. COVID-19 geeft extremisten immers een gevaarlijke vertrouwensboost. Een zoektocht naar extreemrechtse thema’s, samenzweringstheorieën en bewapening, jihadisme en Gods wraak.

Een misnoegde man die een molotovcocktail gooit naar het federaal parlement. Viroloog Marc Van Ranst die politiebescherming krijgt door een dreiging uit extreemrechtse hoek. Telecommasten worden in verschillende landen in brand gestoken. IS pleegt meer aanslagen in Syrië en Irak. Gewapende burgermilities komen op straat en zelfs in het parlement in de Verenigde Staten.

De coronapandemie leidt blijkbaar niet alleen tot duidelijke oversterfte, maar ook tot meer gewelddadig extremisme. Maar is dat wel zo?

Samenzweringstheorieën en haatmisdrijven

EU‑coördinator voor terrorismebestrijding Gilles de Kerchove stelt in een rapport over extreemrechtse, extreemlinkse en jihadistische extremisten, dat het meest zichtbare effect van de pandemie in de EU vooral online te zien is. Er is meer extreme inhoud en die wordt sneller verspreid via nepnieuws, desinformatie en samenzweringstheorieën.

Ook de Belgische Staatsveiligheid waarschuwde in een rapport in april dat extremisten op sociale media zoveel mogelijk desinformatie over COVID-19 uitsturen om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten.

Er is meer extreme inhoud en die wordt sneller verspreid via nepnieuws, desinformatie en samenzweringstheorieën.

Uit onderzoek van Yonder, een start-up die desinformatie analyseert, bleek dat samenzweringstheorieën voor de coronacrisis zes tot acht maanden nodig hadden voor ze van de krochten van het internet naar populaire socialemediaplatforms zoals Facebook of Twitter raakten. Vandaag duurt dat nog slechts drie tot veertien dagen.

‘Deels heeft dat te maken met het verdienmodel van sociale media’, zegt Jelle Van Buuren, die zich aan de universiteit van Leiden verdiept in complotdenken en extremisme. ‘De algoritmewerking promoot inhoud die sensationeel of spannend is.’

‘Bovendien leven we in een absurde tijd. Met COVID-19 is de wereld op korte tijd op zijn kop gezet. Mensen gaan op zoek naar een verklaring voor wat er gebeurt. Hoe meer je zoekt, hoe sneller je natuurlijk dat soort samenzweringen aantreft. Complotdenken biedt mensen ook een houvast. Het verklaart een complexe situatie op een heel heldere manier, liefst ook nog met een zondebok erbij.’

Extreemrechts gebruikt migranten als zondebok: zij zouden zich minder aan de richtlijnen houden en het virus dus meer verspreiden. Ook circuleerde het nepverhaal over een onbestaande fatwa die moslims oproept om te spuwen op ongelovigen.

Daarnaast doen ook veel complottheorieën met een antisemitische insteek de ronde. Het virus zou gecreëerd zijn door Israël of ‘de Joden’ om de wereldbevolking te decimeren en te controleren. Ook de joodse miljardair George Soros is kop van Jut in allerlei coronagerelateerde complotten.

Online desinformatie en haat hebben ook offline gevolgen.

De FBI waarschuwde er in 2019 al voor dat bepaalde samenzweringstheorieën extremistisch geweld kunnen uitlokken. Van Buuren maakt daar wel een kanttekening bij: ‘Binnen zowat elk extremistisch gedachtegoed heb je ook complotdenken. Maar het aantal individuen dat de stap naar geweld zet, is erg klein. Bij groepen die al erg wantrouwig tegenover de overheid en instanties staan, kunnen complottheorieën dat wel verder versterken. Bovendien heb je ook groepen die dat soort inhoud doelbewust verder verspreiden om onrust en wantrouwen aan te wakkeren en de samenleving te polariseren en destabiliseren.’

Het Londense Instituut voor Strategische Dialoog, een denktank over extremisme, zag tijdens de coronapandemie groeiend bewijs dat online desinformatie en haat ook offline gevolgen hebben. Een complottheorie die stelt dat het virus in een labo in Wuhan gecreëerd zou zijn resulteerde in haat en effectief geweld tegen mensen met een Aziatisch uiterlijk. In het Verenigd Koninkrijk ging het volgens de Britse krant the Guardian om een toename van 21 procent. De politie meldde dat het aantal haatmisdrijven tegen Aziaten verdrievoudigd was vergeleken met dezelfde periode vorig jaar.

Ruim publiek voor desinformatie over gezondheid

De samenzweringstheorie die een link poneert tussen 5G-masten en de verspreiding van het coronavirus leidde tot geweld en vernielingen in België, Italië, Cyprus, Zweden, Nieuw-Zeeland, Canada, de VS en het Verenigd Koninkrijk. In het Verenigd Koninkrijk ging het om 77 zendmasten die tussen april en juni beschadigd werden. Telecomingenieurs kregen er te maken met doodsbedreigingen en fysieke aanvallen. Nederland kreeg met gelijkaardige taferelen af te rekenen.

Extreemrechtse groepen buiten de bezorgdheid over gezondheidsthema’s uit om mensen binnen te trekken in extreemrechtse chatgroepen.

Gilles de Kerchove waarschuwt in zijn rapport dan ook voor technofoob geweld. Nieuw is ook dat beroemde influencers op sociale media dit soort theorieën verspreiden waardoor ze een ruim publiek bereiken. Zo legde Hollywoodacteur Woody Harrelson op sociale media een link tussen 5G en corona, terwijl zangeres MIA dan weer waarschuwde voor de gevaren van een mogelijk vaccin tegen corona.

‘Gezondheid is voor veel mensen en voor veel influencers een heel belangrijk onderwerp. Daardoor krijg je een tsunami van dit soort berichten op sociale media’, zegt Van Buuren. De Britse antiterrorismepolitie vertelde aan de krant The Independent dat extreemrechtse groepen deze bezorgdheden over gezondheidsthema’s ook proberen uit te buiten om mensen binnen te trekken in extreemrechtse chatgroepen en hen ook op andere thema’s te radicaliseren.

De pandemie als voorbode van het ineenstorten van de maatschappij

De coronapandemie bekrachtigt ook de overtuigingen van extreemrechtse elementen die geloven in de boogaloo of in het accelerationisme. De boogaloo-beweging is intussen redelijk gekend door het gebruik van fleurige Hawaiihemden als onderdeel van hun paramilitaire outfit. Accelerationisten geloven dat er een mondiale samenzwering is die de blanke bevolking in westerse landen wil verdringen ten voordele van een superdiverse bevolking: de zogenaamde omvolkingstheorie. Daarom proberen ze etnische conflicten aan te wakkeren om de samenleving te doen instorten, zodat ze een blanke etnostaat kunnen stichten. Brenton Tarrant die met een aanslag op een moskee in Nieuw-Zeeland 51 dodelijke slachtoffers maakte, verwees in zijn manifest naar deze theorieën.

Het aantal Boogaloofacebookgroepen schoot sterk de hoogte in tijdens de coronapandemie.

De Boogaloo Bois proberen een tweede Amerikaanse burgeroorlog uit te lokken, die ze met een verwijzing naar een tweederangsfilm boogaloo genoemd hebben, of zich daarop voor te bereiden. Onderzoek van het Tech Transparency Project (TTP) toonde aan dat het aantal Boogaloofacebookgroepen sterk de hoogte in schoot tijdens de coronapandemie en dat ze zich in privéfacebookgroepen tactisch voorbereiden op een burgeroorlog of het omverwerpen van de Amerikaanse overheid.

Gebeurtenissen zoals de coronapandemie worden door dit soort groepen gezien als een voorbode van de boogaloo of als iets wat de samenleving sneller in elkaar zal doen storten. ‘Wat veel specialisten zorgen baart, is dat revolutionair fascistisch rechts al lang praat over sociale instorting, etnisch conflict of zelfs een rassenoorlog. Dat is zeker niet wat er nu aan het gebeuren is, maar in de visie van een rechtsradicale activist kan het wel zo lijken. Ook de standbeelden die momenteel vallen in België of in de VS in het kader van de Black Lives Matter-protesten kunnen zo gezien worden. De omstandigheden voor rechtsradicaal accelerationisme zijn sinds de val van de Berlijnse muur nooit zo gunstig geweest’, zegt directeur van het Centrum voor Analyse van Radicaal Rechts (CARR) Matthew Feldman.

Ook vanuit zogenaamd anarchistische hoek kwamen er in verschillende landen online oproepen om de crisis te benutten om geweld te plegen. Zo viel het oog van de Belgische Staatsveiligheid bijvoorbeeld op een oproep op de website Indymedia Bruxsel om tijdens de crisis geweld te plegen tegen politie, cipiers en telecominfrastructuur omdat de veiligheidsdiensten nu afgeleid zijn. Extreemlinks wordt door veiligheidsdiensten eveneens als een potentiële bedreiging van orde en veiligheid bedreiging gezien, maar in mindere mate dan extreemrechts. In tegenstelling tot extreemrechts wordt er bij Belgisch extreemlinks bijvoorbeeld geen trend vastgesteld waarbij militanten zich bewapenen.

Bestaande trends zetten zich voort

Ondanks de bezorgdheden van experts is er in EU-landen voorlopig geen impact te zien van COVID-19 op terrorisme. ‘Wat we nu zien, is vooral een versterking van trends die al bezig waren’, zegt een goedgeplaatste bron binnen de veiligheidsdiensten. ‘Extreemrechts heeft overal de wind in de zeilen. Dat is al langere tijd zo en het ziet er niet naar uit dat die trend snel zal keren.’

‘Wat we nu zien, is vooral een versterking van trends die al bezig waren.’

Of terreur en geweld ook op middellange termijn afwezig blijven, is volgens de bron moeilijk te voorspellen. ‘Met de aanslagen in 2015 en 2016 in Parijs en Brussel duurde het ook 6 maanden of een jaar vooraleer extreemrechts er gebruik van begon te maken.’ Daar sluit ook Matthew Feldman zich bij aan: ‘Of de COVID-19-crisis een keerpunt zal zijn wat betreft gewelddadig extremisme of terrorisme is iets wat we pas achteraf zullen zien.’

‘Hoe meer radicaal-jihadistische terreuraanslagen er in Europa zijn, hoe meer radicaal-rechts groeit’, zegt Montasser Alde’emeh, arabist en jihadisme-onderzoeker aan de KU Leuven. ‘Het omgekeerde is ook waar: hoe meer moslimburgers het slachtoffer worden van radicaalrechtse terreuraanslagen en anti-islamhaat, hoe meer de radicale takken van de jihadbeweging kunnen rekruteren.’

Ook radicaal-jihadistische terreurorganisaties zoals IS proberen online voordeel te halen uit de coronapandemie of ten minste proberen ze de nederlagen van de voorbije jaren wat te compenseren. ‘In Europa is IS niet populair onder moslimjongeren. Vanuit de Brusselse scholen bijvoorbeeld worden er nog amper incidenten gemeld met jongeren die pro-IS zijn. Veel mensen keerden terug uit het zogenaamde IS-kalifaat en de mensen die in Irak en Syrië vastzitten, willen het liefst terug. Dat ontkracht meteen het verhaal dat IS een stabiel leven kon garanderen voor moslims’, zegt Alde’emeh.

Corona als straf van God

Syrië en Irak hebben echter wel te maken met een sterke stijging van het aantal aanslagen, blijkt uit een recent VN-rapport. In Irak profiteert IS van de politieke onrust en van gaten in de beveiliging als gevolg van de pandemie. ‘De pandemie heeft IS een soort van vertrouwensboost gegeven’, zegt Alde’emeh.

‘Ze willen het coronavirus zien als het bewijs dat God aan hun kant staat. Terwijl Europa en de VS in lockdown gaan en worstelen om het virus onder controle te krijgen, is het virus in de gevangenenkampen waar IS-aanhangers zitten namelijk niet echt uitgebroken. God spaart de ware gelovigen: dat is het verhaal dat IS rondvertelt.’

‘Militair heeft IS zware verliezen geleden, maar nu gebruiken ze de coronacrisis als een soort goddelijke vergelding.’

Daarnaast is COVID-19 volgens IS-aanhangers een straf van God voor de vijanden van IS: ‘God steunt IS en straft wie hen bestrijdt: de Iraanse sjiieten, de Amerikaanse “ongelovigen”, Vaticaanstad, de Franse “kruisvaarders”, China dat de Oeigoeren onderdrukt, enzovoort. Militair heeft IS zware verliezen geleden, maar nu gebruiken ze de coronacrisis als een soort goddelijke vergelding.’

Al-Qaeda, IS en organisaties die met hen verbonden zijn of zich op hen beroepen, focussen op allerhande theorieën over het einde der tijden. Daarbij spelen ze in op uitzichtloze situaties van mensen die hopen op de komst van iemand die hen gaat helpen. Alde’emeh: ‘Sommigen denken zelfs dat ze met hun handelingen het einde der tijden kunnen versnellen. Ook de pandemie wordt door sommigen gezien als een teken dat het einde nabij is.’

Bouwt corona de Muur rond de EU?

Op het eerste zicht lijkt de coronacrisis rechtse partijen goud in handen te geven om strengere grensbewaking en migratiebeperkingen op de agenda te krijgen. Toch doen extreemrechtse partijen het volgens nieuwswebsite Politico.eu in veel Europese landen niet zo goed tijdens de pandemie en gaan ze in heel wat Europese landen net achteruit in de peilingen.

‘Een mogelijke reden daarvoor is dat rechts-populistische leiders wel goed zijn in demagogische speeches, maar niet in een door de wetenschap ondersteund antwoord op een pandemie. Veel plaatsen met rechts-populistische leiders aan de macht waren heel onvoorbereid en deden het slechter dan andere landen, denk bijvoorbeeld maar aan de VS en Brazilië’, zegt Matthew Feldman, directeur van het Centrum voor Analyse van Radicaal Rechts (CARR).

Veel plaatsen met rechts-populistische leiders aan de macht waren heel onvoorbereid en deden het slechter dan andere landen.

Hans-Georg Betz, expert rechts-populistische partijen aan de Universiteit van Zürich, nuanceert: ‘In Italië staat populistisch rechts er goed voor. Gezien de evolutie van de situatie met COVID-19 in Zweden, denk ik dat de Zweedse Democraten het ook goed zouden doen als er nu verkiezingen waren. Dat de FPÖ in Oostenrijk het slecht doet, heeft dan weer niets te maken met COVID-19, maar met de corruptiezaak van voormalige leider Strache.’

Vlaams Belang doet het beter in de peilingen dan veel andere extreemrechtse partijen in de EU. De partij scoort in de Grote Peiling van Het Laatste Nieuws, VTM Nieuws, RTL en Le Soir in juni 27,7 procent. De partij reageerde bij het begin van de pandemie onmiddellijk met oproepen om de grenzen te sluiten. Toen dat ook effectief gebeurde, probeerde ze daarmee het eigen gelijk te bewijzen. Zo werd er in maart bij een coronagrenscontrole in Duitsland een Belgische terreurverdachte opgepakt tegen wie al twaalf jaar een aanhoudingsbevel liep. Vlaams parlementslid Filip Dewinter greep dat onmiddellijk aan om op Twitter te stellen dat ‘gecontroleerde grenzen noodzakelijk en nuttig zijn’.

Extreemrechtse partijen slagen er tijdens de coronacrisis niet in echt te scoren met hun traditionele stokpaardjes, zoals migratie en islam: ‘Immigratie werd plots een non-issue omdat grenzen gesloten waren en ook islam verdween naar de achtergrond omdat niemand ermee bezig was in het licht van de coronacrisis’, zegt Betz.

Nieuwe slachtoffers van de globalisering, nieuw publiek voor extreemrechts?

‘We hebben gezien hoe makkelijk het is om grenzen te sluiten.’

Toch biedt de crisis opportuniteiten voor rechts-populistische partijen, zegt Betz: ‘Tot nu toe waren de verliezers van de globalisering vooral laaggeschoolde arbeiders die vreesden vervangen te worden door goedkopere werkkrachten. Vandaag worden ook professionele middenklassenjobs bedreigd en COVID-19 heeft die trend versneld. Nu communicatiemiddelen als Zoom zo ingeburgerd zijn, is het niet ondenkbaar dat mensen liever financieel of juridisch advies vragen aan iemand in India, dan aan een veel duurder expert in eigen land. Partijen als Front National of Vlaams Belang kunnen die angst gebruiken.’

Betz denkt dan ook dat nationale soevereiniteit opnieuw een boost zal krijgen. ‘We hebben gezien hoe makkelijk het is om grenzen te sluiten. Nativisme zal zeker niet verdwijnen, het zal waarschijnlijk toenemen en meer weerklank vinden.’