De driekoppige draak die Europa doet leeglopen

© Maarten Peeters

Er waart een driekoppige draak door Europa. Hij vergrijst de bevolking, zorgt ervoor dat vrouwen minder kinderen krijgen en duwt honderdduizenden weg uit hun thuisland. Bulgarije bijvoorbeeld heeft de snelst krimpende bevolking ter wereld. De Europese Commissie brengt haar verdediging in stelling tegen die dreiging en stelde een allereerste ‘Commissaris tegen ontvolking’ aan. Die zal nodig zijn.

Leegloop door emigratie, vergrijzing en een laag geboortecijfer verorbert niet enkel Oost-Europese landen, maar ook grote delen van Frankrijk, Spanje, Italië en Portugal, en zelfs uithoeken van Nederland. Het is een uitgesproken Europees fenomeen. De bevolkingsstatistieken van de Verenigde Naties tonen Europa als enige continent dat de komende decennia een afname van het bevolkingsaantal zal optekenen.

De bezorgdheid in Europa neemt zo sterk toe dat de Europese Commissie van Ursula von der Leyen een aparte Commissaris voor het probleem aanstelde, Dubravka Šuica. Niet toevallig is die afkomstig uit Kroatië, een van de hardst getroffen landen.

Vorig jaar publiceerde Šuica het eerste rapport van de Commissie over de impact van demografische verandering. Het rapport spreekt over ‘een van de drie grote transformaties die de toekomst van Europa vormgeven’, naast de klimaatopwarming en de digitale transitie.

Het is duidelijk dat de EU voorbereid wil zijn op de komende decennia. Europa wordt immers steeds kleiner en daardoor irrelevanter in de wereld. In de jaren ’60 maakten de inwoners van de huidige EU nog twaalf procent van de wereldbevolking uit, in 2070 zal dat nog slechts vier procent zijn.

Drie koppen

Van die driekoppige draak is de emigratie de kop die het vooral gemunt heeft op de ex-communistische Europese landen. Dat zoveel mensen er wegtrekken, heeft volgens Bulgaars Europarlementslid Radan Kanev te maken met het totalitaire verleden. ‘Bewegingsvrijheid was decennialang een onbereikbare droom, ook in het binnenland’, legt de christendemocraat uit. ‘Maar dan werd verhuizen plots heel makkelijk. Een eerste keer in 1989 (bij de val van het IJzeren Gordijn, red.), een tweede keer bij de toetreding tot de Europese Unie.’

‘In Bulgarije is het lage geboortecijfer een nationaal probleem.’

‘De geschoolde mensen waren de eersten die vertrokken’, zegt Kanev. ‘Later volgden de lageropgeleiden en mensen uit minderheidsgroepen, zoals Roma. Zij gingen elders in de EU werken. De lonen waren laag en de omstandigheden slecht, maar nog altijd hoger en beter dan in Bulgarije.’ Dat vormt het recept voor massale emigratie: grote ongelijkheid tussen inkomensniveaus binnen dezelfde ruimte van bewegingsvrijheid.

De bevolking van Bulgarije zal tegen 2050 met 40 procent gedaald zijn, die van Roemenië met 30 procent, die van Kroatië met 20 procent. Dat zijn de koplopers, maar de Commissie schat dat 31 miljoen Europeanen wonen in snel krimpende regio’s met een laag inkomensniveau.

De tweede drakenkop is de vergrijzing. De bevolking ouder dan 65 zal aangroeien van 20 procent vandaag tot 30 procent in 2030, en het aantal mensen ouder dan 80 zal verdubbelen. Dit probleem wordt gevoed door de emigratie. ‘Het zijn immers vooral jongere mensen die wegtrekken, waardoor de bevolking verder vergrijst’, zegt Kanev over zijn thuisland. ‘De gemiddelde leeftijd van de emigranten ligt een pak lager dan de gemiddelde leeftijd in Bulgarije.’

Het doet publieke uitgaven voor ouderen de pan uit swingen in de EU-lidstaten. In 2019 maakten uitgaven voor pensioenen en gezondheidszorg al 25 procent van het bruto nationaal product van de EU uit. Verwacht wordt dat dit sterk zal toenemen. De Europese Unie staat voor een probleem: er zijn meer middelen nodig, maar er zijn er minder beschikbaar.

Want ontvolking betekent dat er minder arbeidskrachten zijn, en dus minder publieke middelen voor de uitbetaling van pensioenen. Bovendien voorspelt het Internationaal Monetair Fonds (IMF) een stagnerende economische groei in landen met hoge ontvolking.

Dat vastlopen van de economie voedt dan weer de derde drakenkop: het lage geboortecijfer. ‘In Bulgarije is dit een nationaal probleem’, zegt Kanev. ‘De leegloop leidde tot een lange periode van economische stagnatie, wat vrouwen ertoe aanzette minder kinderen te krijgen.’

‘Om tegemoet te komen aan de noden op de arbeidsmarkt zullen we vaardigheden en talenten uit het buitenland moeten aantrekken, via legale migratie.’

Ook in Kroatië worden te weinig kinderen geboren. Volgens cijfers van Eurostat krijgen vrouwen in Kroatië gemiddeld 1,4 kind per vrouw. Om de bevolkingsdaling te stoppen, zijn er twee nodig. In 2018 tekende Kroatië zijn laagste bevolkingsaantal sinds 1957 op: vier miljoen. Het aantal geboortes was dat jaar zelfs lager dan vlak na de oorlog in de jaren ’90. Sinds die oorlog kende Kroatië niet één jaar met bevolkingsgroei. Bovendien dalen de geboortecijfers verder doordat zoveel jonge vrouwen emigreren.

De Kroatische regering richtte dit jaar een ‘nationale regeringsraad voor demografische heropleving’ op. Ambtenaren, academici en ngo’s werken samen aan de Strategie voor Demografische Heropleving tot 2031. De regering maakt zich sterk dat de bevolkingsafname de komende jaren zal stoppen, maar dat is weinig waarschijnlijk.

© Maarten Peeters

Geen werkkrachten

De leegloop leidt tot tekorten op de arbeidsmarkt. In de zorg, bijvoorbeeld. Tussen 1996 en 2016 vertrokken 13.200 verplegers uit Roemenië, de meeste naar het Verenigd Koninkrijk en Italië. Tussen 2009 en 2015, op amper zes jaar tijd, verloor Roemenië de helft van zijn dokters, grotendeels aan het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en België.

De Europese Commissie verwacht dat de actieve bevolking in Europa met bijna een vijfde zal afnemen tegen 2070. Dat zal een grote impact hebben op de economie. In haar recente rapport over de impact van demografische verandering lezen we: ‘Om tegemoet te komen aan de noden op de arbeidsmarkt zullen we vaardigheden en talenten uit het buitenland moeten aantrekken, via legale migratie.’

Immigratie organiseren is een gevoelige zaak in Centraal-Europa, waar vele regeringen dwepen met nationaal populisme en xenofobie. De meeste regeringen trekken er in de eerste plaats ‘cultureel verwante’ arbeidsmigranten aan: Bulgarije zoekt mensen die behoren tot de Bulgaarse minderheid in Moldavië en Macedonië, Hongarije zoekt Hongaren uit Servië, Polen zoekt Oekraïners.

Toch trekken ze in alle stilte ook Aziaten aan, vaak zonder officiële akkoorden met de thuislanden van deze arbeidsmigranten. De Roemeense journaliste Adina Florea van de krant Libertatea waarschuwt: ‘Bedrijven in de industrie, landbouw, bouw, zorg en horeca, waar arbeidstekorten voelbaar zijn, zetten regeringen onder druk om arbeidsmigranten uit Azië aan te trekken.’

Centraal-Europese regeringen zoeken vooral arbeidsmigranten die blijven rondtrekken. Het doet de economie draaien en vereist geen integratiebeleid.

‘De nood is voor die bedrijven ook een kans. Lokale inwoners hebben sociale rechten en zijn beter beschermd; doordat die emigreren, kunnen bedrijven arbeidsmigranten tewerkstellen van wie de rechten nog niet goed geregeld zijn. De grootste vakbond is nu pas begonnen met een campagne om arbeidsmigranten aan te sporen lid te worden. Dat is rijkelijk laat, gezien de sterke stijging van de jaarlijkse quota van arbeidsmigranten van 3.000 tot 50.000 op amper vijf jaar tijd.’

Uitbuiting loert om de hoek, zegt ook de Roemeense journalist Ion Holban: ‘Deze immigranten kunnen het bedrijf bovendien minder makkelijk verlaten. Zonder werk krijgen ze vaak meteen een bevel om het grondgebied te verlaten. Vaak nemen de bedrijven zelfs de paspoorten van de immigranten in beslag om te voorkomen dat ze verder reizen naar West-Europa, en huisvesten ze hen in afgesloten gemeenschappen.’

Volgens Florea heeft het aantrekken van immigranten niet tot doel om de ontvolkte plattelandsgebieden in Roemenië opnieuw te ontwikkelen, maar om bedrijven te helpen meer winst te maken. ‘Die immigranten trekken uiteindelijk toch naar de grote steden. Het is vooral goed voor de bedrijven én voor de regeringen.’

Centraal-Europese regeringen zoeken immers vooral arbeidsmigranten die blijven rondtrekken, de zogenaamde circulaire migranten. Die hoeven geen leven uit te bouwen in pakweg Roemenië of Hongarije, maar willen gewoon geld verdienen. Het doet de economie draaien en vereist geen integratiebeleid.

© Maarten Peeters

Vicieuze cirkel

De Europese Commissie publiceerde afgelopen zomer een ‘langetermijnvisie voor plattelandsgebieden’. De druk op de steden neemt te sterk toe. Daarom wil ze de ontvolkende regio’s beter verbinden met meer verstedelijkte gebieden, zodat er ook kansen liggen en zodat mensen er makkelijker kunnen blijven wonen.

Europarlementslid Radan Kanev zegt dat met Europese middelen juist het omgekeerde gebeurde in Bulgarije: een concentratie van kansen in de steden. ‘Een onevenredig groot deel van de Europese fondsen voor de ontwikkeling van rurale gebieden stroomde toch naar de hoofdstad Sofia. Dat heeft te maken met corruptie.

Het gevolg was dat de landelijke gebieden verwaarloosd worden en dat te veel mensen in de stad wonen. Daardoor zijn er niet genoeg plaatsen in de kinderopvang en de scholen, en verkeersproblemen die dan weer leiden tot verslechterde luchtkwaliteit en gezondheidsproblemen.’

Je zou kunnen spreken van een soort “Wilde Westen-herbevolking”, want de leeggelopen gebieden worden aantrekkingspolen voor criminelen.’

Ondertussen loopt vooral het noordwesten van Bulgarije leeg. Dat gebied zit in een grote vicieuze cirkel. Iedereen is naar de steden of naar West-Europa getrokken. Er zijn niet genoeg mensen om de regio nog te ontwikkelen. Investeerders blijven weg omdat ze geen arbeidskrachten vinden. Zelfs ongekwalificeerde werkkrachten zijn er nu schaars. Tien jaar geleden was werkloosheid het probleem, nu zijn dat de tekorten aan werkkrachten.

‘Bovendien wordt publieke dienstverlening, zoals openbaar vervoer, duurder of verdwijnt ze, omdat er niet genoeg inwoners zijn om er gebruik van te maken. Grote spoorlijnen werden niet meer onderhouden sinds de jaren ’70. Daardoor trekken nog meer mensen weg. Deze gebieden worden stilaan oorden van wetteloosheid. Je zou kunnen spreken van een soort “Wilde Westen-herbevolking”, want ze worden aantrekkingspolen voor criminelen.’

Kanev weigert te aanvaarden dat grote gebieden van zijn land in de gevreesde fase van onomkeerbare ontvolking zijn terechtgekomen. Hij gelooft in verandering, ook al verwacht hij dat er minstens een kwarteeuw nodig is om de gebieden erbovenop te helpen. ‘Een voorwaarde is een daadkrachtige regering, en dat ontbreekt al decennialang in Bulgarije.’

Welkom

Hoe doorbreek je de destructieve cirkel? In het project Welcoming Spaces onderzoekt de Universiteit van Utrecht hoe we twee grote Europese problemen, leegloop en ongecontroleerde migratie, kunnen ombuigen tot één oplossing: leeglopende gebieden “opvullen” met nieuwkomers, bijvoorbeeld mensen op de vlucht voor conflicten.

‘We doen onderzoek in Polen, Spanje, Italië, Nederland en Duitsland’, zegt universitair docent en projectcoördinator Karin Geuijen. ‘In Nederland zien we problemen in het grensgebied Zuid-Limburg, dat nog altijd te kampen heeft met de verdwenen mijnindustrie. Winkels sluiten, scholen gaan dicht, jongere mensen trekken weg, oudere mensen blijven achter. Samen met ziekenhuizen, arbeidsbemiddelingsdiensten en onderwijsinstellingen worden er opleidingstrajecten uitgetekend om nieuwkomers klaar te stomen om in de zorg te werken. Het is geen wonderoplossing: de taal en culturele verschillen zorgen voor problemen. Maar niets doen is ook geen optie.’

‘De Spaanse ngo Cepaim redeneert als volgt: zijn de vluchtelingen niet geschikt, dan maken we hen geschikt’.

‘De provincie Zeeland is nog zo’n ontvolkend gebied. Daar raken 6000 vacatures niet ingevuld. De provincie wil nu arbeidsmigranten uit het buitenland aanwerven. De lokale bevolking is huiveriger tegenover vluchtelingen dan tegenover arbeidsmigranten die gecontroleerd worden geselecteerd op basis van profielen. Maar wij onderzoeken hoe overheden toch kunnen selecteren uit groepen vluchtelingen die al in Nederland zijn en die op zoek zijn naar werk.’

In Spanje gaat de ngo Cepaim een stapje verder. ‘Ze redeneren als volgt: zijn de vluchtelingen niet geschikt, dan maken we hen geschikt. De organisatie gaat naar de ontvolkende dorpen en vraagt of er huisvesting is en welke werkkrachten er nodig zijn. En ze gaat naar de nieuwkomers en legt de vraag voor. Opnieuw: een intensief proces, maar mensen ergens neerplanten en hopen dat het wel goed komt, is ook niet ideaal.’

Verschillende Centraal-Europese regeringen staan niet te springen om leeglopende gebieden te bevolken met buitenlanders. Aan hun grenzen verkommeren vluchtelingen en migranten, terwijl ze zelf investeren in ‘meer eigen volk’ via geboortepolitiek. Door jonge gezinnen te ondersteunen met specifieke maatregelen willen ze vrouwen ertoe aanzetten meer kinderen te krijgen.

Onzichtbare boosdoener

Economische en sociale problemen zijn zichtbare gevolgen van de ontvolking. Maar de driekoppige draak is ook de boosdoener bij vele politieke crises die de EU doormaakt. Weinig mensen linken de toene-mende xenofobie en de opmars van autoritarisme aan ontvolking, maar in Centraal-Europa – en ook in Frankrijk – is de impact voelbaar in de politiek.

Ontvolking kan bij de achterblijvers gevoelens van vervreemding en verlies van identiteit doen ontstaan, zeker in combinatie met de komst van nieuwe mensen. Sommige leiders buiten die gevoelens van angst uit door nativisme als antwoord naar voren schuiven, een beleid dat de vermeende belangen van de “oorsponkelijke” bevolking voorrang geeft. Al is het soms maar als dekmantel om een autoritair bestuur te vestigen.

‘Het echte gevaar, ontvolking, wordt doodgezwegen en vervangen door een ingebeeld gevaar van een zondebok: immigranten’.

Als er weinig immigratie is, creëren die leiders dan maar zelf de perceptie van immigratie, om een ‘demografische paniek’ op te wekken. Dat is de stelling van de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev. ‘Het echte gevaar, ontvolking, wordt doodgezwegen en vervangen door een ingebeeld gevaar van een zondebok: immigranten’, zegt hij.

‘Het zijn pogingen om de macht van de krimpende etnoculturele meerderheid te bestendigen. Dat neemt niet weg dat de ontvolking reëel is. Zijn Bulgaarse schrijvers bezorgd dat er binnen zo veel jaar nog genoeg mensen zullen zijn om de Bulgaarse taal te lezen en te schrijven? Jazeker.’

De leegloop heeft autoritaire leiders grootgemaakt. Tegelijk zoog hij de kracht uit liberale, progressieve politieke bewegingen. ‘Liberale politieke krachten hebben hun invloed zien afnemen, omdat veel van hun kiezers vertrokken zijn’, zegt Krastev. ‘Niet het onderwijsniveau, de werkloosheid of de levensstandaard hebben bepaald wie bij de Europese parlementsverkiezingen op autoritaire leiders stemde, maar de woonplaats. Deze leiders konden rekenen op regio’s waar de voorbije tien jaar de meeste mensen uit wegtrokken.’

Over dit artikel

Journalist Pieter Stockmans: ‘Voor een eerdere reportage doorkruiste ik het Roemeense platteland. Ik vond de dorpjes charmant, pittoresk, idyllisch. De realiteit was harder: ze liepen leeg, er was geen volgende generatie meer. Later trok ik met de fiets door de Franse Ardennen, en nog later door het uitgestrekte platteland van Catalonië. Vaak vond ik onderweg, in de schilderachtige dorpjes opgetrokken uit eeuwenoude stenen, geen proviand. Geen winkel te bespeuren, enkel verlatenheid.

Dit was mijn eerste confrontatie met leegloop in Europa. Steevast ervoer ik een soort melancholie. Dit verlies van Europese cultuur en identiteit doet mij pijn. In Roemenië zag ik hoe projectontwikkelaars van de dorpen vakantieverblijven wilden maken. Dat gebeurde al in ontelbare prachtige, leeggelopen dorpjes in Zuid-Europa. Ze zijn mooi gerestaureerd, dat wel. Maar de ziel van weleer, het levende dorp, is verdwenen. Ik besloot dit te gaan onderzoeken. In 2022 trek ik daarom naar Roemenië en Bulgarije, op zoek naar de ziel van het vergeten Europa.’

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.