De stille Afrikaanse race naar de ruimte

Mensen volgen live de lancering van de Ethiopische ETRSS-1-satelliet in Addis Abeba, december 2019.

© Reuters / Tiksa Negeri

‘In een van onze laatste rapporten vonden we dat er in Afrika de laatste tien jaar meer ruimtebedrijven opgericht zijn dan in de vijf voorgaande decennia samen’, zegt Temidayo Oniosun, algemeen directeur van Space in Africa, een Afrikaanse nieuws- en onderzoeksorganisatie met de focus op ruimtevaart.

Oniosun volgt de ontluikende ruimtevaartactiviteiten in Afrika dan ook op de voet. ‘Ruimtevaart in Afrika groeit zeer duidelijk’, vertelt hij. ‘Overheden verhogen hun investeringen in de sector, er komen bedrijven bij en steeds meer landen beginnen met hun eigen ruimtevaartprogramma’s.’

‘Wij bekijken ruimtevaart vooral vanuit een maatschappelijk standpunt.’
Temidayo Oniosun, directeur Space in Africa

20 van de 54 Afrikaanse landen hebben intussen hun eigen, nationale ruimtevaartagentschap, en vorig jaar gaf de Afrikaanse Unie ook groen licht voor een Afrikaans agentschap, AfSA. In totaal lanceerden Afrikaanse landen al 41 satellieten, waarvan 20 sinds 2016. Daarbovenop zouden er nog eens 125 extra gelanceerd worden vóór 2025.

Dat een continent met veel ontwikkelingsproblemen zich steeds meer bezighoudt met ruimtevaart, kan op het eerste zicht vreemd lijken. Maar volgens Oniosun is dat een foute manier van denken. ‘In Noord-Amerika en Europa gaan discussies over ruimtevaart vaak over astronauten of over reizen naar Mars of naar de maan’, zegt hij. ‘Afrika probeert met ruimtevaart vooral problemen op te lossen. Afrikaanse overheden willen gegevens uit de ruimte om hun landbouw te verbeteren of om sneller te kunnen reageren op rampen. Wij bekijken ruimtevaart vooral vanuit een maatschappelijk standpunt.’

Zo kan ruimtetechnologie bijdragen aan een oplossing voor een aantal problemen in Afrika, zoals de impact van de klimaatverandering of problemen met de landbouw. En veel Afrikanen gebruiken, net als miljoenen mensen op andere continenten, al de hele tijd ruimtetechnologie voor satelliet-tv of gps.

Haasje-over

Een van de ontluikende ruimtevaartbedrijven op het continent is Simera uit Zuid-Afrika. Dat maakt onder andere camera’s voor satellieten. ‘Die camera’s zijn erg klein’, vertelt Ana-Mia Louw, algemeen directeur van Simera Sense. ‘Een van onze modellen is 10 bij 10 bij 15 centimeter groot. Vanaf 500 kilometer boven het aardoppervlak geeft hij beelden met een resolutie van 5 meter.’

Met zo’n camera neemt een satelliet beelden van de aarde, en die hebben heel wat mogelijke toepassingen voor Afrikaanse klanten. ‘Je kan er de evolutie van steden mee opvolgen, maar evengoed ontbossing’, zegt Louw ‘Vaak wordt de technologie gebruikt om mariene biotopen te observeren en om rampen te volgen.’

Simera Sense levert zijn technologie niet enkel aan Afrikaanse bedrijven, zijn klanten komen veelal van buiten het continent. Het richtte zelfs een kantoor op in Leuven om zijn Europese klanten beter te bedienen. Ze leverden al aan de Belgische start-up Aerospacelab, die zelf satellieten maakt, en werkten voor het Europese Ruimtevaartagentschap (ESA).

‘Momenteel is de Afrikaanse ruimtevaartmarkt 7 miljard dollar waard. Volgens projecties zal dat 10 miljard dollar worden in 2024.’
Ruvimbo Samanga, ondernemer en consultant in de ruimtevaartsector

Louw ziet ook de toekomst van de Afrikaanse ruimtevaart rooskleurig in. ‘Afrika kan haasje-over doen’, stelt ze. ‘Vroeger was het moeilijk voor Afrikaanse spelers om deel te nemen aan de ruimtevaart, want ze konden simpelweg de kosten van de traditionele ruimtemissies niet aan. Maar dankzij evoluties zoals kleinere, goedkopere satellieten heb je geen investeringen van die grootteorde nodig. Je kan tegenwoordig satellieten ter grootte van een drankblikje maken. Afrikaanse landen hebben de fase van de traditionele ruimtevaartprogramma’s, zoals de Hubble-telescoop (die de NASA en ESA lanceerden begin jaren ’90, red.), kunnen overslaan, en kunnen nu meedoen op kleinere schaal.’

Geen gegevens

Het verzamelen van betere gegevens is voor heel wat Afrikanen het grote doel achter deze nieuwe golf van aandacht voor de ruimtevaart. ‘Afrika heeft natuurlijk veel ontwikkelingsuitdagingen, zoals de klimaatverandering of rampenmanagement’, stelt Ruvimbo Samanga, een ondernemer en consultant voor ruimtevaartbeleid uit Zimbabwe.

‘Maar heel vaak ontbreekt het overheden en instellingen aan gegevens. Afrika kan niet goed opvolgen hoe ver het staat met de uitvoering van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties, bij ongeveer 60% van de indicatoren van die doelen ontbreken de nodige gegevens. Ruimtetechnologie kan daarbij helpen, ze biedt Afrika mooie kansen.’

Samanga richtte zelf ook een start-up op, AgriSpace, dat gegevens van satellieten wil gebruiken om de landbouw in Afrika te verbeteren. ‘Dat kan gaan over de grenzen van een boerderij vastleggen, over inschatten hoe de afvoer van water op een stuk land werkt, over observatie van de gezondheid van gewassen en de bodem. Zo kunnen landbouwers beter inspelen op zaken als de klimaatverandering of slechte regenval.’

Het bedrijf zit nog in een beginfase, maar wist al de steun te krijgen van het Ban Ki-moon Centre for Global Citizens, een ngo die mee werd opgericht door oud-VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon.

Op deze satellietbeelden (van NASA) is te zien hoe het nationale park Nakuru in Kenia onder druk komt te staan door de groeiende bevolkingsdichtheid (foto links: 1972, foto rechts: 2015).

© Reuters / Nasa/handout

‘Momenteel is de Afrikaanse ruimtevaartmarkt 7 miljard dollar waard’, stelt Samanga. ‘Volgens projecties van Space in Africa zal dat 10 miljard dollar worden in 2024. Dat is een gigantische sprong op heel korte tijd. De groei van initiatieven en bedrijven is dus enorm.’

En niet alleen op de privémarkt, ook bij de overheden beweegt er veel. ‘Twintig jaar geleden moest je beleidsmakers echt overtuigen om iets met ruimtevaart te doen. Vandaag is dat in de meeste Afrikaanse landen geen probleem meer’, stelt Peter Martinez, expert ruimtebeleid en -duurzaamheid, ereprofessor aan de universiteit van Kaapstad en directeur van de Secure World Foundation, een privéorganisatie die zich wijdt aan ‘het veilige en duurzame gebruik van de ruimte ten voordele van de aarde’. ‘De Afrikaanse Unie heeft zelfs een eengemaakte ruimtevaartstrategie uitgestippeld (in 2016, red.). Tot op het hoogste niveau is er de erkenning dat ruimtevaart belangrijk is voor Afrika.’

Zo wordt het voor Afrikaanse politici steeds duidelijker dat ruimtevaart hen kan helpen met heel praktische zaken. ‘Als je hier rondrijdt, zie je op heel wat huizen satellietschotels staan’, stelt Martinez. ‘Afrikaanse burgers maken dagelijks gebruik van de ruimte. Dat bewustzijn vertaalt zich naar beleid dat het gebruik van ruimtetechnologie in en door Afrika versterkt.’

Wel talent, geen banen

Niettemin botsen Afrikaanse overheden en bedrijven ook een hoop uitdagingen bij het uitbouwen van ruimtevaarttechnologie. Zo is er het probleem van de invulling van banen in de ruimtevaartsector. Het continent heeft weliswaar een erg jonge bevolking, en steeds meer jongeren studeren af van opleidingen die iets te maken hebben met de ruimtevaart. Maar dat betekent nog niet dat ze ook werk vinden in Afrika.

‘De werkloosheid is nog steeds hoog’, stelt Kingsley Ahenkora-Duodu, een Ghanees doctoraatsstudent aan de Universiteit van Leeds in het Verenigd Koninkrijk. ‘Er zijn niet altijd genoeg banen bij organisaties of bedrijven in de ruimtevaartsector. Heel veel mensen vertrekken dus naar andere landen eens ze afgestudeerd zijn. Dat is altijd een uitdaging geweest. De opkomst van de verschillende Afrikaanse ruimtevaartagentschappen zal dat probleem misschien indammen.’

De ruimtevaart is een kapitaalintensieve industrie, die niet altijd toegankelijk is voor Afrikaanse instellingen, overheden en bedrijven.

Ruimtevaart in Afrika zit dus met een braindrain-probleem. Maar dat de sector zich ontwikkelt, zorgt ervoor dat Afrikaans talent vaker in Afrika blijft. Afrikaanse, hoogopgeleide ingenieurs en wetenschappers kunnen zo op het eigen continent werken aan oplossingen voor Afrikaanse problemen, en lokaal technologie ontwikkelen.

Daarnaast is de ruimtevaart ook een kapitaalintensieve industrie, die niet altijd toegankelijk is voor Afrikaanse instellingen, overheden en bedrijven. De kosten om pakweg een satelliet de ruimte in te sturen mogen dan wel gedaald zijn, ze zijn nog steeds hoog. ‘We hebben fondsen nodig’, stelt doctoraatsstudent Ahenkora-Duodu. ‘Zowel onderzoekers als bedrijven hebben die nodig. Maar voorlopig blijft het een uitdaging.’

Afrika blijft ook afhankelijk van grotere Europese of Noord-Amerikaanse bedrijven voor ruimtetechnologie. ‘Het zou geweldig zijn om een satelliet te lanceren waar verschillende Afrikaanse landen voor samenwerken’, zegt Louw van Simera. ‘Heel wat Afrikaanse landen schrijven aanbestedingen uit voor satellieten, maar geven de opdracht dan aan pakweg een Duits bedrijf. Daar is veel frustratie over. Er zullen dan wel Afrikaanse componenten op die satelliet zitten, zoals onze camera. Maar de Afrikaanse overheid die de opdracht gaf, weet dan vaak niet eens dat er Zuid-Afrikaanse hardware op zijn satelliet zit. Het zou geweldig zijn om die tussenpersoon weg te kunnen snijden. We hebben een Afrikaans bedrijf nodig dat een volledige satelliet kan bouwen en dat alle componenten samenbrengt.’

Van noord tot zuid

Afrika is niet één gelijksoortig geheel, en een aantal landen en regio’s maken de dienst uit op politiek en economisch vlak. ‘Ik verwacht dat één of twee landen de leiding zullen nemen in de ruimtevaart’, stelt Martinez. ‘Zuid-Afrika speelt traditioneel een sterke rol op dit gebied, qua industriële capaciteit staan zij vooraan in de rij. Nigeria is ook leider in de regio. In de Maghreb is er al enkele decennia het Algerijnse ruimteprogramma, dat zeer sterk staat. Daarnaast is Egypte een opkomende ruimtemacht, het zal ook gastland zijn voor de nieuwe Afrikaanse ruimtevaartorganisatie. En ten slotte zijn er landen zoals Ethiopië en Kenia, die de leiders in Oost-Afrika zijn.’

De Afrikaanse aandacht voor ruimtevaart concentreert zich dus in de grotere landen. Er ontstaan steeds meer publieke en private initiatieven op het continent, zo zien ook experts. ‘Ik ben heel optimistisch’, besluit Ahenkora-Duodu. ‘Afrika heeft een enorm aantal jongeren, en veel potentieel dat nog niet aangesproken werd. Ruimtevaart is in Afrika een beginnende sector, wat ons toelaat om sneller te gaan. Er is veel aandacht van overheden voor, en veel samenwerking tussen landen. Dit geeft een sterke boost aan de wetenschap en technologie in Afrika.’

Deze analyse werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.