Voor feministen in Iraaks-Koerdistan moet de patriarchale samenleving op de schop

Shawnem Hussein baat in Iraaks-Koerdistan een fitesscentrum uit. Ze is één van de weinige vrouwelijke onderneemsters in de regio.

© Safin Hamed / AFP

Een nieuwe generatie Koerdische feministen bindt de strijd aan met het patriarchaat. Maar door corona, politieke crises en groeiende armoede krijgt ze de wind steeds meer van voren. ‘Onze uitdagingen worden steeds groter. Maar de steun neemt af en de ruimte die we krijgen om te opereren, wordt almaar kleiner.’

Langs de brede hoofdstraat in de Iraaks-Koerdische stad Sulaymaniyah wapperen bontgekleurde jurken, rokken en sjaals, met daarop slipjes en bh’s genaaid. Het geheel is verwerkt tot een vijf kilometer lang kunstwerk met de toepasselijke naam Feminine.

Het zijn kleren van Koerdische vrouwen die het slachtoffer werden van (huiselijk) geweld. Kunstenares Tara Abdulla (24) haalde ze huis aan huis op bij bijna honderdduizend vrouwen.

Met het werk wilde Abdulla aantonen hoeveel vrouwen in de Koerdische samenleving worden mishandeld. Ze wilde naar eigen zeggen ‘de pijn van vrouwen laten zien, in het publieke domein uitspreken wat binnenskamers wordt gevoeld.’

De reacties op Feminine laten zien hoe gevoelig het onderwerp ligt, zelfs in Sulaymaniyah, een kunstenaarshub die liberaler is dan de rest van de autonome regio Iraaks-Koerdistan.

Met haar poging om de conservatieve samenleving een spiegel voor te houden kreeg de jonge kunstenares bijval. Maar tegelijk werd Feminine ook verguisd, omdat het kunstwerk het imago van de stad zou schaden.

Voor haar tegenstanders had Abdulla een niet mis te verstane boodschap: ‘Is de stad bevlekt door dit kunstwerk, of door pijn en geweld?’

Een lang leven was het kunstwerk echter niet beschoren. Een tienerjongen op een brommertje stak de kleren uiteindelijk in brand. Feminine verdween voorgoed uit het straatbeeld.

Machtsmisbruik

Het conflict ging over het taboe van het etaleren van vrouwenondergoed. In de Koerdische samenleving zijn vrouwenlichamen en eer immers streng met elkaar verweven.

Maar het gaat verder dan dat. Het toont evenzeer de groeiende weerstand aan van conservatieve krachten in deze regio. Want wie vrouwenmishandeling aan de kaak stelt, raakt direct aan wat conservatieve mannen als hun recht zien: de macht over vrouwen.

‘Het maakt onze religieuze mannen boos,’ stelt activiste Xelan Nawzad (23) vast via de chatfunctie van Facebook. ‘En zij hebben een grote invloed in Koerdistan.’

‘Mijn broers wilden dat ik, zoals alle meisjes, van hen afhankelijk zou zijn.’

Zelf komt Nawzad uit een conservatief nest in het strenggelovige Halabja. Ze trouwde op haar achttiende met een ‘conservatieve man met een gesloten blik’.

Inmiddels is ze gescheiden en woont ze alleen in de Koerdische hoofdstad Erbil– wat uitzonderlijk en moedig is in Koerdistan.

Dat ze zelf de scheiding aanvroeg, kostte haar de goede relatie met haar familie. ‘Mijn broers waren het er niet mee eens. We ruzieden over mijn vrijheid. Ze wilden dat ik, zoals alle meisjes, van hen afhankelijk zou zijn.’

Bij haar bevrijding speelde de studie sociologie aan de universiteit van Sulaymaniyah onmiskenbaar een grote rol, vertelt ze. ‘Ik leerde dat religie efficiënter is in het organiseren van ideeën en opvattingen in de samenleving dan cultuur. Religie maakt vrouwen tot objecten.’

Religie vs. cultuur

Nawzad stortte zich vervolgens op de Koran. Ze ging op zoek naar wat daarin over vrouwen staat geschreven.

‘Bijna alles komt overeen met onze gebruiken’, legt ze uit. ‘Dat betekent dat de meeste daarvan uit het geloof voortkomen, en dus helemaal niet cultureel bepaald zijn.’

Voor de jonge activiste is religie dan ook het ‘eerste onderwerp waarmee feministen aan de slag moeten, want dat is de belangrijkste reden dat we geen vrijheid hebben.’

‘Feministen moeten met religie aan de slag, want dat is de belangrijkste reden dat we geen vrijheid hebben.’

Nawzad wil mollahs en andere invloedrijke conservatieven aanpakken met de instrumenten die zij gebruiken om de levens van vrouwen te bepalen: Koranteksten.

Ter illustratie verwijst ze naar een recente kwestie, waarbij een Iraakse bank leningen aanbood voor tweede huwelijken. Dat werd aangemoedigd door een aartsconservatieve Koerdische geestelijke, mollah Mazhar Khorasani, die een verklaard voorstander is van polygamie.

Volgens de geestelijke was de maatregel goed voor weduwes en alleenstaanden, omdat er in Koerdistan minder mannen zijn dan vrouwen.

‘Ik las de Koran erop na en vond dat argument nergens terug’, zegt Nawzad. ‘Wél het vroegere gebruik om na een militaire overwinning de vrouwen van de verliezer tot echtgenote of slaaf te maken.’

Dat is echter geen bruikbaar argument, omdat IS het recentelijk nog toepaste, oordeelt ze. De islamitische terreurgroep hield jezidi-vrouwen als seksslaven, wat ook in Koerdistan scherp veroordeeld werd. ‘En dus heeft de mollah het argument zodanig aangepast dat vrouwen het zouden willen geloven.’

De kwestie raakte Nawzad zo diep, dat ze er zelfs een artikel over schreef. Maar de feministische website waar ze het aanbood, weigerde het te publiceren met als argument dat de Koran ‘niet haar onderwerp was’.

‘Wie moet dat onze vrouwen dan wel vertellen?’, verzucht de activiste. ‘Onze vrouwen, die bang zijn voor mannen en de maatschappij?’

Angstcultuur

De angst zit diep. In de patriarchale Koerdische maatschappij beslissen vaders, broers en echtgenoten nog al te vaak over belangrijke zaken in vrouwenlevens.

Jaarlijks worden honderden vrouwen gedwongen om zelfmoord te plegen. Ze steken zichzelf in brand — als ze niet vermoord worden door vaders of broers — omdat ze de familie-eer zouden hebben geschaad. Omdat ze zich te vrij opstellen. Of vanwege (vermeende) contacten met mannen. Nog onlangs werd een jonge vrouw om die reden door haar drie broers vermoord.

Conservatieve imams als mollah Mazhar gebruiken die angst om hun macht op vrouwen te blijven uitoefenen.

Jaarlijks worden honderden vrouwen gedwongen om zelfmoord te plegen.

Eerder dit jaar ging Mazhar in de aanval tegen feministen en activisten die vrouwen op hun rechten proberen te wijzen. Hij maakte ze uit voor ‘dinosauriërs’ en beschuldigde ze ervan als ‘stamhoofden’ te opereren. Op die manier zouden ze hun echtgenoten verbieden een nieuwe vrouw te nemen.

Driehonderd vrouwen spanden een rechtszaak tegen hem aan wegens het aanzetten tot haat. De rechtbank in Erbil wist er zich geen raad mee en legde de aanklacht ten slotte terzijde. Er was naar verluidt onvoldoende bewijs.

Vrouwenmishandeling

Iraaks-Koerdistan kampt dezer dagen niet alleen met de gevolgen van de coronacrisis. Een conflict met Bagdad zorgt ervoor dat ambtenarensalarissen al maandenlang niet worden uitbetaald. Omdat vrijwel iedereen bezig is met overleven, en zich thuis terugtrok, nam het aantal gevallen van vrouwenmishandeling bijna ongemerkt weer toe.

‘Conservatieve krachten maken het ons moeilijker dan ooit’, vertelt Bahar Ali (52), directeur van de Emma Stichting voor Menselijke Ontwikkeling via WhatsApp vanuit Erbil.

‘Vrouwenkwesties zijn bovendien politiek gezien geen prioriteit, er is ook minder geld voor onze organisaties en activiteiten.’

Wat ook niet helpt, is dat conservatieve imams feministes blijven portretteren als de grote vijand. Ze zouden tegen de islam en zijn waarden zijn.

‘We zouden vreemde ideeën uit het Westen importeren. We zouden het aantal echtscheidingen willen verhogen. We zitten achter het afnemen van respect voor vaders en broers’, somt Ali op.

De activiste betreurt het dat de patriarchale samenleving naar die imams luistert. Hun bereik is groot, via hun 5000 moskeeën in Koerdistan.

Ali: ‘Bijna iedere imam heeft een eigen tv-station, en veel volgers op sociale media. Dat leidt ook tot persoonlijke aanvallen, via diezelfde mediakanalen en persoonlijke boodschappen.’

Verschillende feministes troffen intussen maatregelen om zich te beschermen.

Fatwa

En er is meer aan de hand. Het gaat om de manier waarop vrouwen in de maatschappij worden neergezet: afhankelijk van mannen én een gevaar voor de (familie-)eer.

Zo bepaalde de Fatwa Raad van Islamitische Geestelijken in Koerdistan onlangs dat vrouwen niet meer alleen met de taxi mochten. Die fatwa sloot naadloos aan bij de perceptie in conservatieve kringen dat alleen bij een onbekende chauffeur in de taxi stappen schadelijk is voor de eer van een vrouw.

In het verleden zijn er wel degelijk incidenten geweest van ongewenste intimiteiten en verkrachtingen door taxichauffeurs. Maar door een taxirit voor een vrouw haram (verboden) te verklaren, ligt de verantwoordelijkheid bij haar in plaats van bij de chauffeur.

Door een taxirit voor een vrouw haram te verklaren, ligt de verantwoordelijkheid bij haar in plaats van bij de chauffeur.

Ali stapte met haar organisatie naar de politiek, waarop het ministerie van Religie vergaderingen met verschillende partijen en betrokkenen organiseerde. De imam die met zijn preken de aanzet tot de beslissing had gegeven, kreeg een preekverbod en de fatwa ging van tafel.

‘Gelukkig zijn er ook veel vrouwen die er zich niets van aantrekken’, zegt Ali. ‘Ze blijven gewoon de taxi nemen.’

Ongelijke strijd

Zulke precedenten zijn nodig, meent Ali. Toch vindt ze het nog steeds frustrerend dat ze conservatieve vrouwen maar mondjesmaat weet te bereiken.

‘We hebben niet genoeg platforms, zeker vergeleken met de imams. We moeten het doen met buurthuizen, voorlichtingsbijeenkomsten.’

‘Bovendien is het voor laagopgeleide vrouwen niet makkelijk om te begrijpen waar het over gaat. Dat ze zich niets wijs moeten laten maken door de imams. Velen denken: de Koran gebiedt het. Terwijl wij zeggen dat het om hun persoonlijke vrijheid gaat.’

Dat botst. En dat is precies de reden waarom de jonge activiste Xelan Nawzad ervoor pleit om meer mensen bewust te maken van wat de Koran nu écht zegt.

Het zit haar dwars dat de generatie feministen voor haar zich vooral inzet om teksten van westerse feministen naar het Koerdisch te vertalen, om ze zo toegankelijk te maken voor vrouwenstudies in Koerdistan.

‘De seksualiteit van westerse vrouwen is niet onze zaak’, legt ze uit. ‘De barrières waar wij tegenaan lopen zijn belangrijker: de conservatieve ideeën over maagdelijkheid en eer.’

‘Zijn er bij jullie in het Westen ook vrouwenorganisaties met een man als directeur? Wij hebben er zoveel!’

Het gaat ook over machtsverhoudingen. Vrouwenactivisten klommen half november op de barricades, nadat een 25-jarige vrouw tot zes maanden cel werd veroordeeld. De vrouw had zich verweerd tegen de mannelijke directeur van een vrouwenorganisatie waar ze had gesolliciteerd. Ook had ze een klacht ingediend.

Omdat de man lid was van een machtige stam en een breed netwerk had, wist hij de aanklacht om te buigen tot de veroordeling van het slachtoffer.

Xelan Nawzad: ‘Zijn er bij jullie in het Westen ook vrouwenorganisaties met een man als directeur? Wij hebben er zoveel!’

Lichtpunt

‘Onze uitdagingen worden steeds groter’, zegt Ali. ‘Maar de steun neemt af en de ruimte die we krijgen om te opereren, wordt almaar kleiner.’

Toch ziet de activiste een lichtpuntje. Onder druk van de verslechterde situatie zetten meer jonge vrouwen zich nu in voor vrouwenrechten in Koerdistan. Vrouwen zoals Xelan Nawzad, die problemen op een andere manier benaderen.

‘Vijf jaar geleden waren bijna alle feministen van mijn generatie. Nu zien we steeds meer jonge vrouwen die informatie vergaren en kritisch zijn. Wij trainen die nieuwe generatie. Want deze vrouwen zijn onze toekomst’, besluit Ali.