Reflecties uit Brazilië post-Dilma Rousseff: 'Democratie staat wereldwijd onder druk'

De afzetting van de Braziliaanse president Dilma Rousseff op 31 augustus werd door haar medestanders een staatsgreep genoemd. Klopt niet, zegt socioloog Elimar do Nascimento, directeur van het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling aan de Universiteit van Brasilia. ‘Het was geen staatsgreep, en de democratie loopt op korte termijn ook geen gevaar in Brazilië, dankzij de houding van de bevolking en de militairen.’

Maar de druk is wel toegenomen om het politieke systeem te hervormen, zegt hij. De wildgroei aan partijen moet beperkt worden en de politieke vertegenwoordiging moet verbeterd worden.

Verzwakking van links

De afzetting van Rousseff ‘weerspiegelde duidelijk het onvermogen om de Braziliaanse samenleving te besturen in een geglobaliseerde wereld, met economische belangen die de overheid gijzelen.’

Grote economische groepen veroveren steeds meer politieke macht, ten koste van de “publieke ruimte” in de regeringen en internationale instellingen.

Het is het probleem dat links ook elders in Latijns-Amerika heeft, zegt hij. De verzwakking van links is een symptoom van deze tijd. Grote economische groepen veroveren steeds meer politieke macht, ten koste van de “publieke ruimte” in de regeringen en internationale instellingen. Dat vergroot de ongelijkheid, die het overleven van de democratie bedreigt.

Een andere risicofactor is het toenemende terrorisme.

‘Dat pakt men alleen aan door het veiligheidsapparaat te versterken, met meer controle en meer verboden. Zonder utopieën voelen jongeren zich aangetrokken door radicale acties en de alleen handelende terrorist kan zijn actie uitbreiden tot de globale ruimte.’

Autoritaire maatregelen nodig?

Maar het is de planetaire milieucrisis die de democratie het zwaarst bedreigt, denkt Nascimento. Regeringen denken enkel aan nationale belangen, op korte termijn, binnen mandaten van vier tot zes jaar. Dat is te weinig om ecologische problemen aan te pakken, want die vergen wereldwijde acties over tientallen jaren.

‘Door de klimaatverandering wordt deze crisis snel erger. Uiteindelijk zullen autoritaire maatregelen nodig zijn.’

‘Door de klimaatverandering wordt deze crisis snel erger. Uiteindelijk zullen autoritaire maatregelen nodig zijn, zeker omdat in complexe systemen zoals het klimaat sommige fouten de instorting kunnen versnellen.’

Er zal niet te kiezen vallen tussen vrijheid en overleven, zegt de socioloog.

‘De tekenen van achteruitgang van de huidige democratie doen denken aan de vooravond van beide wereldoorlogen.’ Na de Tweede Wereldoorlog begon een expansiecyclus voor de democratie, net zoals in de negentiende eeuw in Europa en Noord-Amerika.

We zien nu wereldwijd een sterke concentratie van rijkdom, de vooruitgang van extreemrechts in Europa en de kwetsbaarheid van links, vooral in Latijns-Amerika, waar een einde komt aan een cyclus van regeringen die als progressief te boek stonden.

Complexiteit van de samenleving

‘Wie zegt dat de democratie wereldwijd in crisis is, heeft gelijk’, zegt ook historicus Daniel Aarão Reis van Federale Fluminense-universiteit in Niteroi, bij Rio de Janerio. ‘De bevolking keert zich steeds meer af van het huidige representatiesysteem. Ze vindt het niet efficiënt en het sluit niet aan bij de complexiteit van de samenleving en de communicatiemedia.’

Als de democratie zich niet vernieuwt, dreigt ze te verdwijnen.

Als de democratie zich niet vernieuwt, dreigt ze te verdwijnen. Die vernieuwing ‘kan tientallen jaren duren, doordat er zoveel belangen mee gemoeid zijn, maar het wordt elke dag duidelijker dat het huidige systeem niet in staat is de sociale, culturele, economische en politieke problemen aan te pakken en op te lossen.’

In de Braziliaanse senaat tijdens de afzettingsprocedure van Dilma Rousseff

© Agência Brasil (CC BY 3.0 BR)​

Bijkomende problemen in Brazilië

Brazilië kent bijkomende problemen ‘omdat de democratische waarden amper wortel hebben geschoten in de samenleving en de belangrijkste politieke stromingen, of die nu links zijn of rechts.’ Die problemen oplossen zal generaties duren, zegt hij.

De huidige democratie in Brazilië is amper 31 jaar oud: van 1964 tot 1985 had het land een dictatuur. Veel andere Latijns-Amerikaanse landen hadden in die periode eveneens autoritaire, meestal militaire regimes.

Daardoor was links in het voordeel bij de democratisering nadien: links stond voor vrijheid en gelijkheid. Overlevenden van guerrillabewegingen die de dictaturen bekampten, zoals Dilma Rousseff, slaagden er zelfs in via verkiezingen president te worden.

Evenwicht in de machtsverhoudingen

Meer dan door waarden blijft de Braziliaanse democratie overeind ‘door een evenwicht in de machtsverhoudingen. Dat voorkomt dat de een de ander wegdrukt, een evenwicht dat al zichtbaar was tijdens de lange transitie naar de democratie en dat vorm kreeg in de nationale grondwet van 1988’, zegt Aarão Reis.

Het ongenoegen van de Brazilianen komt al sinds 2013 sterk tot uiting, op straat en in opiniepeilingen.

‘Zolang die context niet verandert, blijft de democratie overeind, zij het zonder stevige basis.’

Het ongenoegen van de Brazilianen komt al sinds 2013 sterk tot uiting, op straat en in opiniepeilingen.

Sinds de strijd om de afzetting van Rousseff, die vorig jaar begon, draaiden de manifestaties vooral over de afwijzing of verdediging van de president, maar dat nam de vele andere oorzaken van het ongenoegen niet weg.

Wijdverspreide corruptie

De corruptie, het belangrijkste doelwit van de miljoenen tegenstanders die op straat kwamen, heeft vooral de Arbeiderspartij van Rousseff  (2011-2016) en haar voorganger Luiz Inácio Lula da Silva (2003-2011) gebrandmerkt. Maar de Brazilianen zijn zich ervan bewust dat corruptie een wijdverspreide plaag is in het Braziliaanse politieke systeem.

Nauwelijks vier dagen na de afzetting van Rousseff begonnen de massamanifestaties tegen de nieuwe president, de conservatieve politicus Michel Temer.

Een vicepresident die tot president promoveert, dreigt het gevoel te verscherpen dat politici de bevolking niet langer vertegenwoordigen, een gevoel dat wereldwijd toeneemt.