EU anno 2018: ‘Deze autoritaire regering zuigt Roemenië leeg als een vampier’

De oplichtende mobieltjes werden een symbool voor de anticorruptie-protesten in Roemenië

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Tijdens haar vakantie in Roemenië boekte Carmen Pintilei een hotelkamer in de buurt van het Overwinningsplein in Boekarest. Tienduizenden demonstranten tegen de regering van de sociaaldemocraten (PSD) en hun autoritaire voorzitter Liviu Dragnea zouden de komende dagen het plein vullen. Sinds de regering begin vorig jaar een wetsontwerp introduceerde om bepaalde corruptiemisdrijven niet meer te vervolgen, reist Carmen met de regelmaat van de klok van Luik naar Boekarest, om mee te betogen.

Maar 10 augustus 2018 zou historisch worden.

De anticorruptie-protesten in Roemenië zijn al bijna vijf jaar bezig. Ze brengen de grootste mensenmassa op de been sinds de Roemeense revolutie van 1989. De afgelopen jaren draait alles rond Liviu Dragnea, voorzitter van de sociaaldemocraten en de machtigste man van het land.

Dragnea werd op 22 april 2016 veroordeeld tot twee jaar cel met uitstel wegens verkiezingsfraude, omkoping en vervalsing van stembiljetten tijdens een referendum om de president af te zetten. Hij mocht geen premier meer worden. Kort daarna verzamelde het Nationaal Anticorruptiedepartement bewijsmateriaal voor een nieuwe rechtszaak tegen Dragnea. Die had inmiddels de premier – van zijn eigen partij – laten verwijderen omdat die de wetten niet doorduwde om hem af te schermen van justitie. Eind 2017 opende het Anticorruptiedepartement een derde zaak tegen Dragnea, deze keer op basis van informatie van het Europees Bureau voor Fraudebestrijding. Dragnea zou 20 miljoen euro aan Europese fondsen hebben verduisterd. Laura Kovesi, hoofdaanklager van het Anticorruptiedepartement, had de onderzoeken achter al deze rechtszaken tegen Dragnea geleid. Wat velen hadden verwacht, gebeurde op 9 juli 2018: de regering liet haar ontslaan.

De aanval op de rechtsstaat en de zwartmakingspropaganda tegen critici zouden bedoeld zijn om sterke man Dragnea af te schermen van justitie. Zijn persoonlijke ambitie zou zijn om opnieuw premier of president te kunnen worden.

De afgelopen maanden was de opkomst wat teruggevallen. Maar op 10 augustus zorgden de oplichtende mobieltjes opnieuw voor het iconische zicht van het stampvolle Overwinningsplein van Boekarest.

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Op sociale media had het brede netwerk achter de protesten een oproep gelanceerd aan de 3,5 miljoen Roemenen in het buitenland: vluchtelingen van de revolutie van 1989 en emigranten die na de toetreding van Roemenië tot de EU naar Italië, Spanje, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Spanje en België waren getrokken.

Een miljoen van hen keert elke maand augustus terug om familie te bezoeken en hun vakantie in het thuisland door te brengen.

‘Ik was op bezoek bij mijn grootmoeder, een van de weinige familieleden die ik nog heb in Roemenië. Het minste wat ik kon doen, was naar de demonstratie gaan’, zegt Tiber Fetie van op zijn vakantie in Italië. Hij kwam als kind met zijn ouders naar België. Tegenwoordig werkt hij voor de Waalse overheid.

Carmen Pintilei staat binnenkort weer voor de klas in Luik, als lerares wiskunde. Ze heeft nog altijd een korrel in de keel. Tegen haar Belgische collega’s zal ze moeten zeggen dat dit komt door het traangas, afgevuurd door de Roemeense politie. ‘Als ik terug in België ben, moet ik naar de dokter’, zegt ze aan de telefoon vanuit Roemenië.

Tienduizenden Roemenen keren nu naar West-Europa terug met verhalen van traangas, geweld en misbruik door de politie van hun thuisland. En met een nog dieper wantrouwen tegenover de huidige regering.

Hierboven een video van het politiegeweld. Hier een time lapse van hoe de demonstratie uit elkaar werd gedreven.

Vampier

Met zijn organisatie Geeks for Democracy – een groep professionals uit de IT-, en communicatiesector die data en technologie gebruikt om de overheid te controleren – verzamelt Mihai Matei getuigenissen over het politiegeweld. Ze trekken ermee naar de rechter.

‘Een vijftigtal agressieve demonstranten gooide flessen en dranghekken naar de politie. Vervolgens vuurde de politie traangas over de hele mensenmassa’, zegt Matei. ‘Niemand had dat verwacht. Tot dan waren alle betogingen feestelijke bijeenkomsten geweest. Uitjes met het gezin.’

Bijna dertig jaar na de revolutie tegen Ceaușescu zet de regering de politie weer in om de politieke macht van één partij te beschermen.

‘Deze keer ademden ook spelende kinderen, zwangere vrouwen en ouderen plots traangas in. De politie dreef hen de omringende straten in en vuurde opnieuw traangas af zodat je nergens meer kon gaan zonder gas. Ik moest een gebouw van een bank invluchten, om naar adem te happen.’

‘Politieagenten achtervolgden mensen in de straten en vielen hen aan met knuppels. Ik dacht dat zoiets in Roemenië tot het verleden behoorde.’

Persfotograaf Ioana Moldovan vertelt wat haar toen overkwam: ‘Ik volgde een groep demonstranten in de zijstraten. Plots werden we omsingeld door politie. Ik hief mijn handen in de lucht, camera in de ene hand en perskaart in de andere. Van op een paar centimeter afstand spoot een agent gas recht in mijn ogen.’

Andere journalisten getuigden dat de politieagenten camera’s en mobiele telefoons tegen de grond sloegen.

Uiteindelijk werden vierhonderd mensen gewond naar het ziekenhuis afgevoerd. Ook een Oostenrijkse televisiecrew werd aangevallen. Het ontlokte een reactie van de Oostenrijkse kanselier Sebastian Kurz.

Matei gelooft niet dat dit toevallig geweld was: ‘Wat op 10 augustus gebeurde, is ongezien. In de lente van 2017, toen het protest even massaal was, reageerde de politie onberispelijk op provocaties door hooligans. Ze isoleerden hen, hielden hen aan en leidden de vreedzame betoging verder in goede banen.’

Politieagenten houden provocateurs aan tijdens de protesten van februari 2017. ‘Tijdens vorige protesten reageerde de politie onberispelijk op provocaties door hooligans. Ze verwijderden hen en leidden de vreedzame betoging verder in goede banen. Deze keer lieten ze de heethoofden begaan en lanceerden ze een frontale aanval op gewone mensen.’

Adrian Catu | Documentaria.ro​

‘Deze keer lieten ze de heethoofden begaan en lanceerden ze een frontale aanval op gewone mensen. Dan weet je dat hier meer achter zit. Het is duidelijk dat de regering geweld wilde uitlokken om de protesten op televisie zwart te maken. Maar ze hebben veel mensen woedend gemaakt. Oude vrouwtjes riepen met tranen in de ogen “hier kom je niet mee weg!”. Zij vertellen dat verder binnen hun bredere familie- en vriendenkring. Steeds meer mensen zullen deze regering nooit meer vertrouwen.’

Kai Jacobsen zag al zijn inspanningen in traangas opgaan. Zijn Roemeens Vredesinstituut (PATRIR) bouwt aan een land met transparantie en goed bestuur. Vorig jaar organiseerde hij het allereerste Vredesforum, een forum van dialoog tussen ngo’s, ambtenaren, instituten en academici. Ook de politie was er.

‘Wij hebben samengewerkt met de regering om politie op te leiden in dialoogtechnieken. De Roemeense politie zet normaal bij elke betoging zogenaamde dialoogagenten in. De politie was altijd de sleutel in de bescherming van het recht van burgers om te betogen tegen corruptie. We vrezen dat we nu een keerpunt hebben bereikt.’

De Roemeense politie heeft zogenaamde dialoogagenten in dienst die tijdens demonstraties in gesprek gaan met de betogers om spanningen te beheren. Deze keer waren ze afwezig. Een teken aan de wand…

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Jacobsen zegt het niet met zoveel woorden, maar bijna dertig jaar na de revolutie tegen Nicolae Ceaușescu zet de regering de politie weer in om de politieke macht van één partij te beschermen. ‘Deze autoritaire regering zuigt Roemenië leeg als een vampier’, zegt Jacobsen nog.

Dat zorgde de afgelopen vijf jaar voor een ontwaking van de civiele maatschappij, en voor een radicalisering van miljoenen Roemenen in het buitenland.

Diaspora

‘De presidentsverkiezingen van 2014 waren de knoop die de diaspora opnieuw met Roemenië verbond’, zegt Sergiu Miscoiu, hoogleraar politieke wetenschappen aan de universiteit van Cluj-Napoca.

‘Presidentskandidaat en toenmalig eerste minister Victor Ponta had ervoor gezorgd dat de weinige stembureaus in het buitenland ook nog eens vroegtijdig sloten. Hij wist dat de diaspora vooral voor zijn tegenkandidaat Klaus Iohannis zou stemmen.’

De hotline van Funky Citizens, een van de nieuwe Roemeense organisaties die toezien op corruptie en burgers mobiliseren om de overheid ter verantwoording te roepen, stond roodgloeiend.

‘Het liefst zou ik een rustig leventje leiden in Luik en genieten van de Roemeense natuur in plaats van traangas te incasseren in Boekarest. Maar ik ben bang voor de toekomst van mijn land.’

‘Roemenen die in pakweg Grenoble al urenlang in de rij stonden toen het stembureau botweg werd gesloten, belden ons in tranen op’, zegt oprichtster Elena Calistru. ‘“Ze laten ons hier niet stemmen! Help ons!”, riepen ze.’

Er volgden solidariteitsbetogingen van Roemenen in Roemenië voor Roemenen in het buitenland. De sociaaldemocraten van Ponta hadden niet verwacht dat de geblokkeerde wachtrijen in West-Europa zulke emoties zouden losweken. Maar hun poging om de diaspora af te snijden, kwam als een boemerang terug en leidde juist tot versterking van de band.

De demonstratie van 10 augustus was er een uitloper van.

‘Wij werken samen met onderzoeksjournalisten die onderzochten hoe de diaspora zich engageert’, zegt Calistru. ‘Hoe ze doneren aan allerlei goede doelen in Roemenië. Het toont dat ze Roemenië alleen fysiek hebben achtergelaten. Volgens cijfers van de Wereldbank stuurden ze vorig jaar trouwens méér geld naar hun achtergebleven familie dan alle buitenlandse investeringen in Roemenië samen: 5 miljard euro.’

Sommigen willen ooit zelf terugkeren, anderen hebben het al gedaan. ‘Twee van mijn kinderen, geboren en getogen in België, keerden terug’, zegt Carmen Pintilei. ‘“Mama, we vinden dat Roemenië ons nu meer nodig heeft dan België”, vertelden ze me. En als ik zie wie mijn land bestuurt, voel ik zelf ook de drang om terug te keren.’

‘In 1993, toen ik na een lange lijdensweg zwanger in België aankwam, had ik gezworen om me nooit meer met politiek in te laten. Het liefst zou ik een rustig leventje leiden in Luik, en genieten van de prachtige Roemeense natuur in plaats van traangas te incasseren op een betoging in Boekarest. Maar ik ben bang voor de toekomst van mijn land.’

‘Met het onevenredige politiegeweld heeft de regering veel gewone mensen woedend gemaakt. Oude vrouwtjes riepen met tranen in de ogen “hier kom je niet mee weg!”.’

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Carmen is geboren in Moldavië, dat toen deel was van de Sovjetunie. Haar moeder is 82. Ze vertelde haar dat de huidige ontwikkelingen haar doen denken aan hoe de communistische dictator Gheorghiu-Dej de Russische invloed vestigde.

‘Wie de geschiedenis niet kent, is verplicht ze te herbeleven’, zegt Carmen. ‘Ik vrees dat de vestiging van een corruptie autocratie ons land weg van de EU en opnieuw richting Rusland leidt. Gelukkig zijn de jongeren wakker geworden. Ik sprak met hen op het plein. Ze begrijpen het gevaar, ze willen niet meemaken wat wij hebben meegemaakt.’

Hoogleraar Miscoiu zegt dat vele Roemenen in de diaspora voelen dat ze een missie hebben, een missie om Roemenië te redden. ‘Ze zijn “verwesterd” en ze eisen de standaarden van het land waar ze wonen ook in het land waar ze vandaan komen’, zegt hij.

‘Bovendien zijn ze niet ondergedompeld in de sfeer van manipulatie op de Roemeense televisiezenders, die burgers blind maken voor hoe een corrupte elite de instituten van de staat grijpt om strafrechtelijke vervolging te ontlopen.’

Stad en platteland

Wie zijn dan de burgers die vatbaar zijn voor die manipulatie? Zoals vaak in landen waar autoritaire regeringen aan de macht zijn – van Turkije en Polen tot Hongarije, maar ook de Brexit kan je zo uitleggen – zie je in Roemenië een sterke tweedeling tussen het platteland en de grote steden.

‘De sociaaldemocraten halen hun stemmen vooral op het platteland en bij de oudere bevolking’, zegt Miscoiu. ‘Hun partij is de uitloper van de Communistische Partij van Roemenië en heeft tot vandaag een breed vertakt netwerk van afdelingen in heel het land. Via de partij kunnen mensen nog altijd allerlei voordelen krijgen. Zij kijken ook nog veel televisie en worden voortdurend bestookt met regeringspropaganda.’

‘Aan de ene kant de achtergebleven plattelandsbevolking gemanipuleerd door de sociaaldemocraten. Aan de andere kan de jonge stedelijke bevolking die niet gaat stemmen.’

Elena Calistru verduidelijkt: ‘Ze behoren tot de generatie die bij herhaling heeft moeten aanhoren dat zij de generatie van de opoffering waren, maar dat alles beter zou worden zodra Roemenië lid zou worden van de Europese Unie. De verwachtingen raakten nooit ingelost. Er is tot vandaag diepe armoede op het platteland.’

‘Lidmaatschap van de EU betekende het vertrek van hun kinderen naar het buitenland. Zij waren, letterlijk, de achterblijvers. Dit is het electoraat van de sociaaldemocraten.’

Aan de andere kant heb je de jonge stedelijke bevolking die de vruchten van de groei en de vooruitgang heeft geplukt na de toetreding van Roemenië tot de EU. Zij hebben het communisme en het cliëntelisme dat eruit voortkwam, nooit gekend. Zij kijken minder televisie en krijgen andere informatie binnen via de sociale media.

‘Veel van deze mensen, hipsters, de stedelijke middenklasse, zijn betrokken bij het werk van Funky Citizens’, zegt Calistru. ‘Van IT-ontwikkelaars, tot mensen in de marketingwereld die voor ons gratis werk leveren. Ze komen niet zomaar één keer op straat, ze engageren zich.’

Oproerpolitie achtervolgt jonge betogers in de zijstraten van het Overwinningsplein. Ze sloegen vreedzame betogers met knuppels.

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Maar ze onderschatten het belang van politiek. ‘Deze jonge stedelingen maakten bij de laatste verkiezingen in 2016 een grote fout door niet te gaan stemmen’, zegt Miscoiu.

‘De opkomst was slechts 39%. Het klopt dat veel mensen gewoon niet wisten op wie ze moesten stemmen, omdat de oppositie niet veel beter is. Maar het gevolg was wel dat de sociaaldemocraten vier jaar cadeau kregen om hun zuiveringsacties binnen de onafhankelijke staatsinstellingen verder te zetten en hun corrupte leiders af te schermen.

‘Het corrupt regime met wortels in de communistische periode past niet meer bij wat Roemenië geworden is. Dat is op termijn explosief.’

‘En ze manipuleren een deel van de bevolking als steunbasis om hun corrupt regime te handhaven, en hen op te zetten tegen zij die politieke verandering willen.’

‘Ik voel me thuis als Noor in Roemenië’, zegt Kai Jacobsen. ‘Het is een prachtig land met een open cultuur. Steden zoals Boekarest en Cluj-Napoca bruisen van het dynamisme. Nieuwe initiatieven in de zakenwereld, de kunst, de culturele sector, ngo’s schieten als paddenstoelen uit de grond.’

‘Roemenië is een van de snelst groeiende landen van Europa. Het corrupt regime met wortels in de communistische periode past niet meer bij alles wat Roemenië is en aan het worden is. Dat groeiend anachronisme is op termijn potentieel explosief.’

Zo groeit er een soort alliantie tussen de stedelijke bevolking in Roemenië en de verwesterde diaspora buiten Roemenië. Beide groepen hebben andere levensstijlen gezien en beschouwen de huidige regering als achterlijk.

Wat brengt de toekomst?

Zal de regering van tactiek veranderen? Sommige hervormingen uitstellen om mensen te sussen en andere er in alle stilte doorduwen? Stap voor stap de staat grijpen? Ze kan daarvoor te rade gaan bij de Hongaarse en Poolse regeringen. Op het programma staan onder andere wijzigingen aan de strafwet.

Volgens het Vredesinstituut en vele anderen heeft de regering het recht om te besturen verloren, na zovele veroordelingen voor corruptie en het politiegeweld tegen vreedzame betogers. Maar is het realistisch en verstandig om vervroegde verkiezingen te eisen?

‘De enige oplossing is een verandering van de regering’, vindt ook Mihai Matei van Geeks for Democracy. ‘Maar deze eis van de betogers is riskant. De oppositie is niet klaar. Als er nu vervroegde verkiezingen georganiseerd worden, zouden de sociaaldemocraten opnieuw winnen en dan wordt Roemenië echt het volgende Polen of Hongarije.’

‘Nu is het belangrijker om een sterke civiele samenleving te bouwen dan een sterke oppositiepartij. In 2020 zullen we oogsten.’

Straatprotesten zullen uitdoven en de oppositie is niet klaar. Alle wegen liggen dus open naar autocratie in Roemenië?

‘Neen’, vindt Elena Calistru. ‘Nu is het belangrijker om een sterke civiele samenleving te bouwen dan een sterke oppositiepartij. Roemenen moeten hun heil niet zoeken in een partij, maar een kritische geest kweken om om het even welke partij ter verantwoording te roepen, ook de partij waarop ze zelf zouden stemmen.’

‘We zijn goed op weg. Steeds meer mensen die deelnamen aan de straatprotesten worden actief in stillere, maar structurelere vormen van burgerparticipatie. Dat zien we in ons werk. Het afgelopen anderhalf jaar zagen we veel pieken van activisme voor ngo’s, burgerjournalistiek, vrijwilligerswerk,…’

‘De Roemeense samenleving ondergaat een stille mentaliteitsverandering. De protesten hebben de geest van burgerparticipatie wakker gemaakt. De regering minimaliseert het belang daarvan, maar ze zullen voor verrassingen komen te staan. Ze denken dat de protesten geleid worden door de oppositie, door de president. Maar de betogers hebben niks te maken met de politiek. Het zijn boze burgers.’

Elena Calistru ontwikkelt met haar organisatie Funky Citizens versies van de Grondwet voor kinderen. Ze ziet steeds meer jonge ouders die een exemplaar bestellen. De anticorruptie-protesten waren feestelijke bijeenkomsten, uitjes met het gezin. Op 10 augustus werden ook kinderen bestookt met traangas.

Adrian Catu | Documentaria.ro​

Ook de invloedrijke anticorruptie-activist Florin Badita bouwt met zijn organisatie Corruptie Doodt aan een hub voor activisten: ‘De straatprotesten zijn de bodem waaruit we de vruchten moeten oogsten: we moeten alle nieuwe mensen die actief willen blijven naast de protesten een platform van activisme aanbieden.’

‘Wij organiseren filmprojecten, journalistieke onderzoeken, trainingen, juridische vormingen over burgerrechten,… Een ruimte waar we de volgende generatie activisten vormen. Bij de verkiezingen van 2020 zullen we hopelijk de vruchten van dat werk oogsten.’

Als de jonge stedelijke bevolking, die in 2016 nog niet besefte dat ze het land overleverde aan autocraten, deze keer wél gaat stemmen, en als ook de diaspora tegen de sociaaldemocraten stemt, kan de politieke kaart van Roemenië er in 2020 helemaal anders uitzien.

Voor het zover is, kan er nog veel gebeuren. De eerste zes maanden van 2019 is Roemenië voorzitter van de EU, en de protestbeweging zal die schijnwerpers niet aan zich laten voorbijgaan.

Lees ook: Hoe een wereldwijde lobby corrupte politici in het zadel houdt, over de internationale lobbynetwerken achter de pogingen van veroordeelde Roemeense politici om amnestie te krijgen